«27 Ιουνίου 1906, 2 μ.μ.»

Με αυτόν ακριβώς τον επίτιτλο διατίθεται «αντί ευχών» για το 2016 από το Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης ένα υποδειγματικό τεύχος 45 σελίδων, αφιερωμένο στη «Μνήμη Γ. Π. Σαββίδη (1929-1995)». Προηγείται αυτόγραφο του καβαφικού ποιήματος με υποσημειωμένο το όνομα Ιουσέφ Χουσεΐν Σελίμ. Κεφαλαιογράμματος ο υπότιτλος του εξωφύλλου εξαγγέλλει «Δύο γράμματα για ένα καβαφικό ποίημα από την αλληλογραφία Τσίρκα / Σαββίδη», με συντομογραφίες και σημειώσεις. Μεσολαβεί η άρτια Εισαγωγή του Γιάννη Παπαθεοδώρου, δεκαεπτά σελίδων, με υποσημειώσεις, και επιβάλλεται έμμετρη «Απάντηση» του Κώστα Βάρναλη, αφιερωμένη στον Στρατή Τσίρκα.

Θερμός υποστηρικτής της εκδοτικής ιδέας ο Διονύσης Καψάλης, διευθυντής του Ιδρύματος, εξασφάλισε με τους έμπειρους συνεργάτες του τη λιτή και καλαίσθητη αυτή έκδοση, που τη χαίρεται το μάτι και το χέρι του ευνοημένου αναγνώστη. Παρατίθεται εφεξής η κεντρική παράγραφος της σελίδας 11, από την Εισαγωγή του Γιάννη Παπαθεοδώρου, η οποία διαγράφει τους προγραμματικούς όρους της προκείμενης έκδοσης:

«Ο προγραμματισμός της δεν εξαντλείται στην ανάδειξη κάποιων αρχαϊκών τεκμηρίων. Η σύγχρονη συγκυρία παίζει και αυτή τον ρόλο της. Συμπληρώνονται φέτος είκοσι χρόνια από τον αιφνίδιο θάνατο του Γ. Π. Σαββίδη και πενήντα χρόνια από την ολοκλήρωση της τριλογίας «Ακυβέρνητες Πολιτείες» του Στρατή Τσίρκα. Η διπλή επέτειος ξαναφέρνει στον νου τη θεμελιώδη συμβολή του Γ. Π. Σαββίδη στον χώρο των νεοελληνικών σπουδών αλλά και τη διαρκή παρουσία του Στρατή Τσίρκα στο πεδίο της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Και οι δύο, ο καθένας με τον δικό του τρόπο, φρόντισαν να μας κληροδοτήσουν υψηλά δείγματα ανθρωπιστικής παιδείας και κριτικής, διευρύνοντας παράλληλα τους ευρωπαϊκούς ορίζοντες της νεοελληνικής λογοτεχνίας».

Επεται η παράγραφος με την οποία σφραγίζει ο Παπαθεοδώρου τη μεστή Εισαγωγή του, με δηλωμένες τις παραλείψεις: «[…] Λίγες μέρες αργότερα ωστόσο η Ελλάδα «έμπαινε στον γύψο», και ο Καβάφης […] γινόταν ξανά επίκαιρος. Δεν είναι τυχαίο ότι εκείνα τα δίσεχτα χρόνια ξεκίνησαν με την αρχική σύλληψη της «σιωπής» […] από τον Στρατή Τσίρκα και τέλειωσαν με την πολιτική συνανάγνωση του Καβάφη και του Σεφέρη στο γνωστό κείμενο του Γ. Π. Σαββίδη για την κυπριακή τραγωδία, που έχει τίτλο «Μια πινέζα στην καρδιά» […], από όπου η επόμενη φράση: αν μέσα σε εφτά χρόνια […] πράγματι μάθαμε κάτι για την υπόλοιπη ζωή μας, είναι προπάντων ότι δεν μένουν άλλα περιθώρια για ξόρκια, αγαθά και ρητορείες. Οτι είναι ζήτημα ζωής και θανάτου να μην μπερδεύεται το εθνικό φιλότιμο με την εθνικιστική υπεροψία ή με τον τοπικό εγωισμό».

Θέμα αιχμής τόσο της Εισαγωγής όσο και του επιστολικού διαλόγου Τσίρκα – Σαββίδη παραμένει το αυτόγραφο ποίημα του Καβάφη με αμφίβολα συμφραζόμενα. Το παραθέτω κατ’ ανάγκην σε μονοτονικό. Προηγείται ο τίτλος: «27 Ιουνίου 1906, 2 μ.μ.» και ακολουθεί το σώμα του ποιήματος:

Σαν τόφεραν οι Χριστιανοί να το κρεμάσουν / το δεκαεφτά χρονώ αθώο παιδί, / η μάνα του που στην κρεμάλα εκεί κοντά / σέρνονταν και χτυπιούνταν μες στα χώματα / κάτω απ’ τον μεσημεριανό, τον άγριο ήλιο, / πότε ούρλιαζε και κραύγαζε σα λύκος, σα θηρίο / και πότε εξαντλημένη η μάρτυσσα μοιρολογούσε / «Δεκαεφτά χρόνια μοναχά με τά ‘ζησες παιδί μου». / Κι όταν το ανεβάσαν την σκάλα της κρεμάλας, κ’ επέρασάν το τό σχοινί και τό πνιξαν / το δεκαεφτά χρονώ αθώο παιδί, / κι ελεεινά κρεμνιούνταν στο κενόν, / με τους σπασμούς της μαύρης του αγωνίας / το εφηβικόν ωραία καμωμένον σώμα, / η μάνα η μάρτυσσα κυλιούντανε στα χώματα / και δεν μοιρολογούσε πια για χρόνια τώρα∙/ «Δεκαεφτά μέρες μοναχά», μοιρολογούσε, / «δεκαεφτά μέρες μοναχά σε χάρηκα παιδί μου».

Το πρώτο κρίσιμο στοιχείο, για τις απαρχές του ποιήματος, το καταθέτει ο Παπαθεοδώρου στη δική του Εισαγωγή (σ. 17). Αντιγράφω: «Στις 8.12.1962 ο Γ. Π. Σαββίδης στέλνει μια επιστολή στον φίλο του Στρατή Τσίρκα και του ανακοινώνει την ύπαρξη ενός άγνωστου ποιήματος του Κ. Π. Καβάφη. Μεταξύ άλλων, ο Σαββίδης γράφει: ελπίζω να σ’ ενδιαφέρει να μάθεις πως βρήκα ένα σχεδίασμα πολύ προχωρημένο για ποίημα, εμπνευσμένο από την απαγχόνηση ενός Αραβα». Ο Τσίρκας παίρνει φωτιά.

Επεται ένα δεύτερο σχόλιο, που καθιστά θρίλερ την ταυτότητα του ποιήματος. Στο γράμμα-απάντηση που στέλνει ο Σαββίδης στον φίλο του αποκαλύπτει ότι το καβαφικό ποίημα είχε και δεύτερο τίτλο: ακέραιο το όνομα του δεκαεφτάχρονου παιδιού που απαγχονίστηκε : «Ιουσέφ Χουσεΐν Σελίμ». Υπάρχει όμως και δεύτερη απόκλιση: ο Σαββίδης προσθέτει ότι ο πρώτος στίχος είχε αρχικά άλλο υποκείμενο. Ελεγε: «Οταν οι Εγγλέζοι έφεραν για να κρεμάσουν» που εξ υστέρου άλλαξε σε «Σαν τόφεραν οι Χριστιανοί να το κρεμάσουν».

Προφανώς δεν πρόκειται για ψύλλου πήδημα. Περί αυτού όμως και άλλων την άλλη Κυριακή.