Η διανόηση σήμερα

Αν ο 20ός αιώνας ήταν ο αιώνας των διανοουμένων, των ηγετών της κοινής γνώμης που με τις παρεμβάσεις τους έθεταν δυναμικά κοινωνικοπολιτικά ζητήματα και ενεργοποιούσαν το κοινό, ο 21ος είναι μάλλον αυτός της συζήτησης για την απουσία τους. Το ερώτημα αναφορικά με την ανυπαρξία, την αφωνία ή την υποβάθμισή τους κυριαρχεί σε διαλόγους όπως αυτός του Πανκάι Μίσρα και της Αλις Γκρέγκορι στους «New York Times» της 24ης Νοεμβρίου.

Η μετεξέλιξη του δημόσιου διανοουμένου από εκτός του κατεστημένου κριτικό της εξουσίας σε δημοσιογράφο, πολιτικό αναλυτή και, εσχάτως, μετά την 11η Σεπτεμβρίου σε ειδικό για θέματα τρομοκρατίας αποτελεί διττό πρόβλημα, κατά τον Πανκάι Μίσρα. Αφενός συνιστά συρρίκνωση της ματιάς του διανοουμένου σε μια πολύ μικρή γωνιά του φάσματος των δυνητικών του παρεμβάσεων, αφετέρου καθιερώνει μια σχέση συμπαράταξης στο πλευρό των κυβερνώντων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο αυταπατώνται ότι ακολουθούν το ρεύμα της προόδου ενώ στην πραγματικότητα συγχέουν και ευθυγραμμίζουν το προσωπικό τους συμφέρον με το δημόσιο. Αλλά για τον Μίσρα η αμφισημία του ρόλου των διανοουμένων αποτελεί και οργανικό ζήτημα: υπενθυμίζει ότι «κοσμικοί ιερείς» – συνοδοιπόροι της εξουσίας υπήρχαν από τα χρόνια του Διαφωτισμού –ο Ζαν-Ζακ Ρουσό κατηγορούσε τους φιλοσόφους της εποχής του ως επιλεκτικά συντηρητικούς, προσεκτικούς ως προς το να μη θίξουν τους άδικους οικονομικούς και κοινωνικούς θεσμούς.

Η Αλις Γκρέγκορι από τη δική της πλευρά βλέπει το ζήτημα από μια πιο αισιόδοξη άποψη. Εντοπίζει επίσης τον κοινό τόπο της φαινομενικής έλλειψης δημόσιων διανοουμένων σε σύγκριση με την πληθωρική παρουσία τους στο παρελθόν. Η δική της ωστόσο αίσθηση είναι ότι απλώς έχουν αλλάξει μέσα και ρόλο: σε μια εποχή εσχατολογικών φόβων η κριτική στάση έναντι της εξουσίας έχει αντικατασταθεί από τη διακωμώδηση του κατεστημένου. Δεν είναι τυχαία, γράφει, η επικράτηση πλήθους κωμικών στην αμερικανική κουλτούρα: «Το χιούμορ δίνει την άδεια και το κίνητρο να εξετάσουν τα ελαττώματα του κόσμου αλλά και παρέχει το μέσο για να μας τα εκθέσουν».

Ωστόσο, ένα σημείο που λείπει από την παραπάνω συζήτηση είναι το συμβολικό κεφάλαιο που απομένει σήμερα στους διαμορφωτές της κοινής γνώμης. Και πόσο εφικτό είναι να αποκτηθεί η κρίσιμη μάζα του που εγγυάται την αξιοπιστία κάποιου σε μια εποχή που δυνητικά, στα κοινωνικά μέσα, ο καθένας μπορεί να καταστεί διανοούμενος της μιας ατάκας;