Συμπληρώνεται σήμερα ο αμήχανος διάλογός μου με τρεις αξιόλογες βιβλιοκρισίες για το σπάνιας αξίας μυθιστόρημα «Αθος, ο δασονόμος» της Μαρίας Στεφανοπούλου. Πλάγιος διάλογος για τις δύο προηγούμενες, ευθύς τώρα για την τρίτη. Η εξαίρεση οφείλεται, εν μέρει τουλάχιστον, στον χαρακτήρα του συστηματικού δοκιμίου, που της δίνει πρόσθετο βάρος.
Επιγράφεται «Το τραύμα των Καλαβρύτων στη λογοτεχνία», υπογράφεται από τη Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου και αποτυπώνεται σε πέντε πυκνοτυπωμένες σελίδες της επιθεώρησης «The Athens Review» (Ιούνιος 2015, τεύχος 63), μοιρασμένες στη γενναία εισαγωγή και σε επτά ενεπίγραφα κεφάλαια, τα εξής: «Οι μεραρχίες της Βέρμαχτ», «Θυσία ή έγκλημα», «Η μνησικακία και ο κύκλος του αίματος», «Το φονικό, η μνήμη και τα μνημεία», « Οι αποζημιώσεις και ο Ελληνας πολίτης-θύμα», «Ο Μαρσέλος, θύμα πολέμου σε καιρό ειρήνης», «Η τέφρα της ιστορίας».
Η εισαγωγή επισημαίνει κυρίως τη λογοτεχνική αρετή του μυθιστορήματος: το ύφος και το ήθος του, «τη σπάνια εκφραστική δύναμη και την πνευματική γενναιότητα» της αφήγησης, εν όψει της μοιραίας σφαγής των Καλαβρύτων. Ενδιαμέσως εντοπίζεται «η τραυματική μνήμη και η περιδίνηση των συνειδήσεων εκείνων που βίωσαν […] την ολοσχερή καταστροφή της πόλης», και υπογραμμίζεται η περιστροφή της αφήγησης στον άξονα του δασονόμου Αθου και της γυναίκας του Μαριάνθης, που τη διαδέχονται η κόρη τους Μαργαρίτα, η εγγονή τους Λευκή και η δισέγγονη Ιοκάστη. Ο μικρότερος γιος, ο Γιάννος, έχει και αυτός εκτελεστεί, αφήνοντας πληγή αγιάτρευτη στον ψυχισμό της μάνας του.
Εφεξής σχολιάζονται οι συντελεστές, που καθιστούν το μυθιστόρημα ιστορικά θεμελιωμένο και συνάμα «εξαιρετικά φιλοτεχνημένο κείμενο». Αντιγράφω αποσπασματικά, δηλώνοντας τις ενδιάμεσες παραλείψεις, που επιβάλλει ο διαθέσιμος χώρος. Η Στεφανοπούλου «αξιοποιεί όλες τις δυνατότητες που προσφέρει η λογοτεχνική αναπαράσταση: πολυφωνία, πρισματικότητα, αναστοχασμό, αυτοαναφορικότητα. Τίποτε δεν αφήνεται στην τύχη […] και, ενώ υπάρχει πάντα ένα μυστήριο γύρω από την προσωπικότητα του Αθου, τα σημεία ανάφλεξης του αναγνωστικού ενδιαφέροντος […] κατατείνουν όχι απλά στη ρεαλιστική ανάπλαση των γεγονότων της ιστορίας, αλλά στο πιο σκληρό μέρος από την κληρονομιά του πόνου και του πένθους. […] Χάρη σ’ αυτήν την πολυφωνική τεχνική δημιουργείται μια στιβαρή πλοκή […], φαίνονται οι ρωγμές και τα διλήμματα που εκκρεμούν […] για τη σφαγή των Καλαβρύτων».
Αινιγματική, ανυποχώρητη και μετέωρη υποβάλλεται εξαρχής η μορφή του Αθου. Σπουδασμένος δασονόμος και δασόφιλος, εκτελεσμένος και ανεκτέλεστος, στο διάκενο αποβίωσης και επιβίωσης, αμνησίας και μνήμης, μοναξιάς και επικοινωνίας, αποτελεί το σήμα μιας αταύτιστης ταυτότητας, που κυκλοφορεί από τη Μαριάνθη στη Μαργαρίτα, από τη Μαργαρίτα στη Λευκή, από τη Λευκή στην Ιοκάστη. Περνώντας από την προφορική διήγηση στην πρόχειρη απογραφή της, προτού βρει την οριστική της γραφή στο προκείμενο μυθιστόρημα, σφραγισμένη από το χέρι της Ιοκάστης. Πέρα από τα τέσσερα συγγενικά πρόσωπα, που πλαισιώνουν την άπιαστη μορφή του Αθου, θηλυκά και τα τέσσερα, ακούγονται στο περιθώριο της αφήγησης και κάποια αρσενικά: ο Λέανδρος, άντρας της Μαργαρίτας, ο Βλαδίμηρος, σύζυγος της Λευκής.
Εξέχει η μορφή του γερμανού γιατρού Κουρτ, συνειδητού λιποτάκτη, που σοφιλιάζει την προσωπική του επιλογή με την ομόλογη μοίρα του Αθου –το κεφάλαιο «Κουρτ ή η σιωπή της φύσης» είναι από τα καλύτερα του μυθιστορήματος. Περιθωριακά εμφανίζονται και δύο γυναίκες (ψευδώνυμη η Μπραμς, με το πραγματικό της όνομα η Ευδοκία), και απρόβλεπτα ο χωλός Φενεός, ένας από τους δεκατρείς που επέζησαν από τη φονική εκτέλεση των Καλαβρύτων, με κομμένο όμως το ένα του πόδι. Σαν αντίλαλος της τραγωδίας των Καλαβρύτων ακούγεται και η ιστορία του νεαρού Μαρσέλου, φυγάδα από την Αλβανία, που πυροβολείται καθ’ οδόν, χάνει τους γονείς του, πληγωμένος και άφωνος βρίσκει καταφύγιο στο περιβάλλον του Κουρτ και του Αθου, τελικώς όμως δολοφονείται σε περίοδο ειρήνης. Μεσολαβούν πολλά και σημαντικά που εδώ παραλείπονται, προτού το προκείμενο δοκίμιο φτάσει στην έξοδό του. Αντιγράφω:
«Στα κείμενα της λογοτεχνίας για την πρόσφατη ιστορία μας, το μυθιστόρημα της Μαρίας Στεφανοπούλου «Αθος, ο δασονόμος» μπορεί να αποτελέσει ορόσημο αυτογνωσίας. Μέσα από τα δάση της σκέψης και μέσα από τις σκιές (πιο εύγλωττες από τις φωταγωγημένες μας βεβαιότητες) μιλώντας για το δίκιο και το άδικο ενός πολέμου που επαναλαμβάνεται και συνεχίζεται γύρω μας, δίπλα μας, ακόμη και μέσα μας».
Το βιβλίο το διάβασα δύο φορές, ακούγοντας τη δεύτερη φορά τη φωνή του μέσα από την αμίλητη γραφή του.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
