Μύθος και Ιστορία

Συμπληρώνω, καταπώς υποσχέθηκα, τον δίκαιο έπαινο για το μυθιστόρημα «Αθος, ο δασονόμος» της Μαρίας Στεφανοπούλου, όπου αβίαστα ο μύθος ιστορείται και η ιστορία μυθοποιείται. Για να φανεί η διπλή αυτή μεταποίηση, επιλέγονται κατ’ αρχήν δυο σύντομα παραθέματα από την αρχή και το τέλος της προκείμενης μυθιστορίας, με δηλωμένες τις περικοπές. Προηγείται η αρχή, στο κεφάλαιο που επιγράφεται «Το χιόνι. Η εκδοχή του Αθου»:

«Για χρόνια κράταγα το στόμα μου κλειστό. Οταν ζεις κοντά στη φύση, μαθαίνεις στη σιωπή. […] Στα μέρη μου, στα ψηλά βουνά της Ευρυτανίας, λένε ότι η ανθρώπινη μιλιά του πουλιού είναι η φωνή του ευεργετημένου νεκρού. […] Μικρός δεν ήξερα τι είναι οι βιαιοθάνατοι. Αλλά την ανθρώπινη φωνή του πουλιού, που τη γνώριζα καλά, είχα ασκηθεί να την ακούω…».

Επεται το παράθεμα που σφραγίζει το μυθιστόρημα: «Κουράγιο, Αθο, ψιθύρισα. Ο κύκλος του πηγαδιού ανοίγει. Εγώ γεννήθηκα έτσι κι αλλιώς έξω από τη στρογγυλή τροχιά του. Δεν μπόρεσα όμως να τραβήξω και τη μητέρα μου. Εκείνη υπέκυψε στον πειρασμό της θυσίας. […] Τον τάφο σου οι γυναίκες τον βρήκαν άδειο. Καλύτερα να επιστρέψεις στο χώμα. Τα κόκαλα είναι για τους επιζώντες. Η τέφρα, για τις σελίδες της ιστορίας».

Στο μεταξύ έπεσαν στα χέρια μου τρεις σημαντικές βιβλιοκρισίες και μια ωφέλιμη μελέτη, που προτάσσεται για συγκεκριμένους λόγους. Επιγράφεται «Τα στασίδια των ανδρών ήταν άδεια» και υπογράφεται από τον Δημήτρη Παπαγεωργάκη. Η ωφέλειά της οφείλεται προπάντων στη συγκέντρωση των ιστορικών και πολιτικών στοιχείων του μυθιστορήματος, και στην υποδήλωση της γενεαλογίας του. Παραφράζω με οριακή συντομία τα δύο αυτά ευρήματα της προκείμενης βιβλιοπαρουσίασης.

Τα Καλάβρυτα στιγματίστηκαν με τη μαζική εκτέλεση του αντρικού πληθυσμού τους από τους Γερμανούς στις 13 Δεκεμβρίου 1943. Εκτελέστηκαν 487 άνδρες, ως αντίποινα για προηγούμενη εκτέλεση 78 Γερμανών από τους αντάρτες. Αμφισβητήθηκε στο μεταξύ από όσους επιβίωσαν και αργότερα από αρμόδιους ιστορικούς το δίλημμα αν πρόκειται για θυσία του καλαβρυτινού λαού ή για αμοιβαίο έγκλημα πολέμου.

Κατά τη διάρκεια εξάλλου του Εμφυλίου (συγκεκριμένα στις 8 με 10 Απριλίου 1948) έγινε στην ίδια πόλη φονική μάχη ανάμεσα σε κυβερνητικές δυνάμεις και μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού. Και στις δύο περιπτώσεις τα Καλάβρυτα πυρπολήθηκαν και καταστράφηκαν. Προχωρώντας στο ζητούμενο της γενεαλογίας του μυθιστορήματος ο Δημήτρης Παπαγεωργάκης επισημαίνει:

Ενώ η πεζογραφία μας καταπιάστηκε ήδη από τις αρχές του 1950 με θέματα της Κατοχής, της Αντίστασης και του Εμφυλίου, η διπλή τραγωδία των Καλαβρύτων ελάχιστα την απασχόλησε, αν εξαιρεθεί ένα σύντομο αφήγημα του Γιώργου Ιωάννου, με τον τίτλο «13-12-43». Απομένει επομένως «Η χαριστική βολή» της Μαρίας Στεφανοπούλου, ομόθεμης νουβέλας που ενσωματώθηκε στο βιβλίο της «Το ταξίδι των ψυχών» (1998), όπου αναγνωρίζονται πυρήνες του προκείμενου μυθιστορήματος: τραύματα των επιζώντων που περνούν στη μνήμη των επιγόνων.

Λίγος χώρος απομένει για τις τρεις αξιόλογες βιβλιοκρισίες που ακολούθησαν. Προηγήθηκε ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου στο «Βήμα της Κυριακής» (10.5.2015) με ένα κείμενο μεστό και συμπυκνωμένο. Επιγράφεται «Τα Καλάβρυτα και οι πατρογονικές πληγές» και επικεντρώνεται στην ανάπτυξη της νεωτερικής «μεταμνήμης», η οποία απαντά συνήθως στο ιστορικό μυθιστόρημα. Μιας μνήμης δηλαδή «που μολονότι είναι από δεύτερο χέρι μπορεί με τη βαριά κληρονομιά της να καθορίσει συντριπτικά τον βίο και τη συνείδηση των επιγόνων».

Ο συντελεστής της μεταμνήμης με παρασύρει σε μια δική μου ιδέα, σύμφωνα με την οποία η μνήμη δεν μοιράζεται μόνον σε ατομική και συλλογική αλλά βαθύτερα διχάζεται σε αναδρομική και επιδρομική. Η αναδρομική έχει συνήθως γεύση νοσταλγίας, ενώ η επιδρομική επέρχεται απρόσκλητη και καταλήγει βασανιστική.

Στοχαστική και συμπυκνωμένη ελέγχεται και η βιβλιοκρισία του Γιώργου Περαντωνάκη, δημοσιευμένη στην «Εφημερίδα των Συντακτών» στις 17.5.2015, όπου εξέχει το επόμενο παραθέμα: «Η Μ. Στεφανοπούλου εκφράζει […] την παρέκκλιση του ανθρώπου από το φυσικό δίκαιο και τη συμπόρευσή του με το κακό, τη βία και τον πόλεμο. […] Το κακό είναι εντέλει μια ανθρώπινη κατασκευή, που φαντάζει αυτόνομη και αναπόφευκτη».

Περισσεύουν πολλά για την άλλη Κυριακή. Κατ’ αρχήν η εκτίμηση της τρίτης υποδειγματικής βιβλιοκρισίας, που υπογράφεται από τη Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου. Που πάει να πει: τα καλά βιβλία αποφέρουν καλές κριτικές.