Κουλτούρα και λογοτεχνία

Το να θρηνεί κανείς το «τέλος του βιβλίου» ή τον «θάνατο της ανάγνωσης» αποτελεί μια γνώριμη επωδό της ψηφιακής εποχής: ο υπολογιστής στη δεκαετία του 1990, το laptop στη δεκαετία του 2000, το smartphone και το tablet σε εκείνη του 2010 εγκαλούνται ως προάγγελοι της εξαφάνισης όχι μόνο ενός μέσου αλλά ολόκληρων νοοτροπιών και πολιτισμικών συμπεριφορών αιώνων. Ωστόσο μια πιο ψύχραιμη ματιά στο ζήτημα θα αποκάλυπτε πως μια παλαιότερη παρατήρηση της καθηγήτριας Αγγλικής Λογοτεχνίας του Χάρβαρντ Λία Πράις στους «New York Times» διατηρεί την ισχύ της: «Σπάνια μια τεχνολογία υπερβαίνει μια άλλη. Η τηλεόραση δεν σκότωσε το ραδιόφωνο, το ραδιόφωνο δεν εξόντωσε το βιβλίο». Το ζήτημα δεν έχει να κάνει τόσο με το μέσο όσο με το περιεχόμενο –είναι οι αναγνωστικές συνήθειες του κοινού που αλλάζουν στον καιρό της οθόνης αφής, όχι το ίδιο το γεγονός της ανάγνωσης.

Ποια μπορεί να είναι επομένως η χρησιμότητα της μεγάλης λογοτεχνίας στην εποχή του θριάμβου του αστυνομικού μυθιστορήματος και της αντικατάστασης της εφημερίδας από το μπλογκ; Μια δυνητική απάντηση προσφέρει η Αζάρ Ναφίσι, επισκέπτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Τζονς Χόπκινς, στο βιβλίο της «The Republic of Imagination. A Case for Fiction» (εκδ. William Heinemann), επιστρέφοντας σε τρία κλασικά κείμενα της αμερικανικής λογοτεχνίας, το «Χοκ Φιν» του Μαρκ Τουέιν, το «Μπάμπιτ» του Σίνκλερ Λιούις και το «The Heart is a Lonely Hunter» της Κάρσον Μακ Κάλερς. Στόχος της, η απόρριψη μιας «μισθοφορικής και ωφελιμιστικής στάσης» που καθηλώνει τη φαντασία και ακυρώνει το πάθος για γνώση. Η Ναφίσι υποστηρίζει ότι τα παραδειγματικά της κείμενα, όπως κάθε εξέχον λογοτεχνικό έργο, διαλέγονται με τον αναγνώστη στη βάση των διαφορετικών από την καθημερινότητά του ερεθισμάτων: αλλότριοι χαρακτήρες, αλλότριες κοινωνίες, απόσταση από τον δικό του τόπο και χρόνο αποτελούν τα χαρακτηριστικά που απελευθερώνουν τη φαντασία και τη συγκριτική λειτουργία της σκέψης.

Είναι ο στοχασμός για το όμοιο και το έτερο, το γνωστό και το άγνωστο, το χθες και το σήμερα που δημιουργεί το πολιτισμικό πεδίο διαμεσολάβησης μεταξύ του εαυτού μας και του κόσμου. Και τίποτε δεν δίνει το καλύτερο έναυσμα για αυτό, κατά τη Ναφίσι, από την κλασική λογοτεχνία.