Χώρια και αχώριστα

Φταίει η ωραία Καλαμάτα, ειδικότερα ο δραστήριος Σύνδεσμος Φιλολόγων Μεσσηνίας, που μου πρότεινε συμμετοχή σε σεμινάριο για τη «διδασκαλία της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Γραμματείας» και εγώ ευχαρίστως ενέδωσα. Εχοντας στον νου μου να παρουσιάσω μια λοξή μάλλον πρόταση, θεωρώντας δεδομένο ότι ο ανυποχώρητος μέχρι στιγμής τρόπος διδασκαλίας της «Οδύσσειας» στην πρώτη τάξη Γυμνασίου και της «Ιλιάδας» στη δεύτερη είναι, στη σύλληψη και στην εφαρμογή του, ελαττωματικός, στο όριο σχεδόν του απαράδεκτου. Αντ’ αυτού προτείνεται εδώ η συνδρομή της συνδιδασκαλίας των δύο επών. Οχι βέβαια για να ακυρώσει την αυτόνομη διδασκαλία (φτάνει να γίνεται σωστά και στην ώρα της), αλλά για να τη συμπληρώσει, εν μέρει και για να ελέγξει την εγκυρότητά της.

Προηγούνται κάποια αυτονόητα γραμματολογικά δεδομένα, που ευνοούν, κατά τη γνώμη μου, τον τύπο της συνδιδασκαλίας, η οποία συνθηματικά προεξαγγέλλεται στον επίτιτλο με το ζεύγος «χώρια και αχώριστα». Χώρια, στον βαθμό που πρόκειται για δύο αυτοτελή έπη, καθένα με το δικό του όνομα: «Ιλιάδα» το ένα, «Οδύσσεια» το άλλο. Αχώριστα, επειδή συνήθως θεωρούνται έπη του ίδιου ποιητή (στην ακμή του συνθεμένο το ένα, στην ωριμότητά του το άλλο) και ανταποκρίνονται στο κοινό τους επώνυμο «Ομηρικά έπη». Μοιράζονται εξάλλου ισόχρονα τον τρωικό μύθο: τον δεκάχρονο Τρωικό Πόλεμο η «Ιλιάδα», τον δεκάχρονο μετατρωικό νόστο η «Οδύσσεια». Με κοινούς συχνά ήρωες, την Ελένη και τον Μενέλαο αφενός, τον Αχιλλέα και τον Αγαμέμνονα αφετέρου.

Η πρόταση πάντως της συνδιδασκαλίας, κάπως πονηρή, φιλοδοξεί να υποδείξει ότι οι όροι «χώρια» και «αχώριστα» (φαινομενικώς αντιφατικοί) στην προκειμένη περίπτωση επικοινωνούν συχνά μεταξύ τους. Καθώς το ένα έπος δανείζει εξέχοντα πρόσωπα και βασικά θέματα (ή μεγαθέματα) στο άλλο, αφήνοντας περιθώριο ομόλογης παραλλαγής. Τρία πρόχειρα παραδείγματα παράλλαξης για να συνεννοηθούμε: ο ιλιαδικός πόλεμος τρέπεται σε οδυσσειακή μνηστηροφονία, η αδιέξοδη ιλιαδική συζυγική ομιλία Εκτορα και Ανδρομάχης σε όψιμη συζυγική ομιλία Οδυσσέα – Πηνελόπης, ο ιλιαδικός Κάλχας σε οδυσσειακό Τειρεσία.

Τέτοιες τροπές και μετατροπές επικυρώνουν τη μέθοδο της αμοιβαίας ανταπόκρισης των λογοτεχνικών έργων μεταξύ τους, για την οποία έχω μιλήσει και σε προηγούμενα κείμενά μου. Με τον όρο «ανταπόκριση» εννοείται ο αμοιβαίος διάλογος ή αντίλογος των λογοτεχνικών κειμένων, που δεν πρέπει βέβαια να συγχέεται με τη λογοκλοπή. Αναγνώσιμη εξάλλου και αναγνωρίσιμη ανταπόκριση έχουμε όχι μόνο στο εσωτερικό της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας αλλά και στα αρχαιόθεμα ποιήματα της νεοελληνικής ποίησης: του Καβάφη, λόγου χάριν, του Σεφέρη, του Ρίτσου, για να περιοριστώ σε τρία μόνο ονόματα.

Επιστρέφοντας στην τροχιά της ομηρικής ποίησης, επιμένω ότι η ανταπόκριση της «Οδύσσειας» σε δρώμενα και δρώντες της «Ιλιάδας» ευνοεί, αν δεν επιβάλλει, τη μέθοδο της συνδιδασκαλίας των δύο ομηρικών επών. Εχω εντοπίσει ήδη επτά αρμόδια παραδείγματα, από τα οποία ένα αντιπροσωπευτικό μεταφέρεται και στοιχειωδώς σχολιάζεται εδώ. Πρόκειται για το αξονικό θέμα του εκδικητικού θυμού, με τα προηγούμενα και τα παρεπόμενά του, το οποίο, παραλλαγμένο, προβάλλεται στην αρχή και των δύο ομηρικών επών.

Στην «Ιλιάδα» επονομάζεται «μήνις» και εφαρμόζει στον μηνίοντα Αχιλλέα με κύριο στόχο τον Αγαμέμνονα, ενώ στην «Οδύσσεια» δηλώνεται με τα ρήματα «μενεαίνω» και «χολόω» και αντιστοιχεί στον Ποσειδώνα με στόχο τον Οδυσσέα. Η παρατεινόμενη «μήνις» του Αχιλλέα (πρώτη λέξη στο κείμενο της «Ιλιάδας») αφορμάται από την «έριν» του με τον Αγαμέμνονα, που παρ’ ολίγον να καταλήξει σε φόνο. Η παρατεινόμενη οργή του Ποσειδώνα οφείλεται στην τύφλωση του μονόφθαλμου γιου του Πολύφημου από τον Οδυσσέα και συνεπάγεται την αμφισβήτηση του νόστου του και στον άδικο αφανισμό των εταίρων του.

Η «μήνις» του Αχιλλέα εξελίσσεται σε αποχή του ιθακήσιου ήρωα από το πεδίο της μάχης για δεκαοκτώ ολόκληρες ραψωδίες με ολέθρια παρεπόμενα, που απολήγουν στον οδυνηρό χαμό του Πατρόκλου. Το μένος εξάλλου του Ποσειδώνα καθηλώνει, χωρίς πια συντρόφους, τον Οδυσσέα οκτώ περίπου χρόνια στο απόκοσμο νησί της Καλυψώς και κορυφώνεται σε ένα συντριπτικό ναυάγιο, από το οποίο ο Οδυσσέας επιβιώνει την τελευταία στιγμή με τη σωτήρια παρέμβαση της Αθηνάς. Η οποία εφεξής ευοδώνει την όψιμη επιστροφή του ήρωα στο νησί του με τη φιλόξενη συνδρομή των Φαιάκων, που δεν τους αφήνει και αυτούς παντελώς ατιμώρητους ο εκδικητικός Ποσειδών. Η όψιμη εξάλλου επανάκτηση της δύσπιστης Πηνελόπης και της βασιλικής εξουσίας από τον Οδυσσέα κατορθώνεται με τη σαρωτική μνηστηροφονία, που ξεσηκώνει εν μέρει τον λαό των Ιθακησίων.

Περί αυτού πρόκειται, που προσγράφεται, ελπίζω, στα συν της προτεινόμενης συνδιδασκαλίας. Υπάρχουν και άλλα ωφέλιμα παραδείγματα.