Δεν υπάρχει αμφιβολία πως το ΠαΣοΚ, το πρώτο αστικό, μαζικά οργανωμένο κόμμα στη χώρα μας, διαμόρφωσε καθοριστικά τη δομή και λειτουργία του ελληνικού μεταπολιτευτικού συστήματος. Θα εξετάσω με συντομία μερικές πλευρές των μετασχηματισμών που το ΠαΣοΚ επέφερε.
Ξεκινάω με μια σύγκριση. Στον Μεσοπόλεμο ο Ελευθέριος Βενιζέλος αποδυνάμωσε τον «παλαιοκομματισμό» του 19ου αιώνα –ένα σύστημα καθαρά ολιγαρχικό. Ενα σύστημα όπου η πλειοψηφία, παρ’ όλη την καθολική ψήφο για άνδρες, ήταν εκτός της ενεργού συμμετοχής στο πολιτικό γίγνεσθαι. Οσο για τα κόμματα, ήταν λέσχες προυχόντων που ενεργοποιούνταν μόνο κατά τη διάρκεια των εκλογών. Στη βενιζελική περίοδο τα λεγόμενα τζάκια έχασαν την παντοδυναμία τους, καθώς νέα άτομα εισήλθαν δυναμικά στην πολιτική αρένα. Επιπλέον ο Βενιζέλος προσπάθησε να αλλάξει τα πελατειακά χαρακτηριστικά των κομμάτων μετατρέποντάς τα σε κόμματα δυτικού τύπου. Απέτυχε βέβαια λόγω της λυσσαλέας αντίδρασης των τοπικών κομματαρχών που ο Βενιζέλος δεν μπορούσε εύκολα να ελέγξει.
Στη συνέχεια ο Ανδρέας Παπανδρέου έκανε τη δεύτερη ριζική τομή στο σχετικά κλειστό μεταπολεμικό κομματικό σύστημα. Δημιούργησε το πρώτο μαζικό αστικό κόμμα στην πολιτική ιστορία του τόπου. Με τη μαζική κινητοποίηση του ανδρεϊσμού, τα λαϊκά στρώματα εισήλθαν ενεργά, για πρώτη φορά, στον πολιτικό στίβο, καθώς νέοι πολιτικοί (κυρίως, αλλά όχι μόνο, άτομα που συμμετείχαν ενεργά στον αγώνα εναντίον της χούντας) άρχισαν να παίζουν σημαντικό ρόλο.
Η πιο θετική πλευρά της παραπάνω μαζικής ένταξης ήταν, ως γνωστόν, η κατάργηση του διαχωρισμού μεταξύ πρώτης και δεύτερης κατηγορίας πολιτών (δηλαδή μεταξύ των νικητών και των ηττημένων του Εμφυλίου). Η ενταξιακή διαδικασία ξεκίνησε από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή αλλά ολοκληρώθηκε με πολύ πιο καθολικό τρόπο από τον αρχηγό του ΠαΣοΚ. Το κομμουνιστικό κόμμα νομιμοποιήθηκε πλήρως, ο έλεγχος των αντιφρονούντων από το αντικομμουνιστικό κράτος αμβλύνθηκε, τα πιστοποιητικά νομιμοφροσύνης εξέπεσαν και μια, σχετική βέβαια, ισονομία των πολιτών επιτεύχθηκε. Ετσι και το άνοιγμα του πολιτικού συστήματος και η κατάργηση των πολιτικών διακρίσεων ενδυνάμωσαν σημαντικά τον ελληνικό δημοκρατικό κοινοβουλευτισμό.

Οι θετικές αλλαγές στις οποίες αναφέρθηκα δεν επεκτάθηκαν όμως στη δομή του κομματικοκρατικού συστήματος. Σε ό,τι αφορά το ΠαΣοΚ η μαζικοποίηση δεν οδήγησε στον εκδημοκρατισμό. Αντίθετα, η πελατειακή κουλτούρα, η ρουσφετολογία και οι υπόγειες σχέσεις μεταξύ κρατικών, κομματικών και οικονομικών ελίτ εντάθηκαν. Πιο συγκεκριμένα, αντίθετα με τη βενιζελική στρατηγική, ο Ανδρέας Παπανδρέου δεν προσπάθησε καν να αμβλύνει τα επιμεριστικά χαρακτηριστικά του κόμματός του. Ετσι, μαζί με τη μαζικοποίηση της κομματικής δομής, βλέπουμε και τη μαζικοποίηση της διαφθοράς σε ένα πλαίσιο όπου οι κρατικοί πόροι ήταν πολλαπλάσιοι των πόρων της προδικτατορικής περιόδου. Δεν χρειάζεται να τονίσω πως και η ΝΔ, το άλλο μεγάλο κόμμα της Μεταπολίτευσης, ακολούθησε πιστά το πρότυπο που εγκαινίασε το ΠαΣοΚ.
Οσο για την εσωτερική οργάνωση του ΠαΣοΚ, μπορούμε να τη χαρακτηρίσουμε «λαϊκίστικη». Από τη μια μεριά η αυτονομία των παραδοσιακών κομματαρχών μειώθηκε. Από την άλλη μεριά όμως τη θέση τους πήραν «στελέχη-υπάλληλοι», στελέχη που ήταν, λίγο-πολύ, πειθήνια όργανα του ανδρεϊκού κομματικού μηχανισμού. Η νομιμοποίησή τους πήγαζε λιγότερο από τα κάτω και περισσότερο εκ των άνω, από τη βούληση του χαρισματικού ηγέτη. Με άλλα λόγια, τα κομματικά στελέχη δεν μπορούσαν να λειτουργήσουν σαν ανάχωμα στην παντοδυναμία του «αρχηγού-δεσπότη». Η επικοινωνία του τελευταίου με τον «λαό» ήταν αδιαμεσολάβητη, αδιαμφισβήτητη. Αυτού του είδους η κομματική οργάνωση θυμίζει βέβαια τα λαϊκιστικά λατινοαμερικανικά κόμματα (από αυτά των Περόν και Βάργκας ως αυτά των Τσάβες και Μοράλες).

Η κοινωνική διάσταση
Η διακυβέρνηση του ΠαΣοΚ στον κοινωνικό χώρο είχε και θετικά και αρνητικά αποτελέσματα. Από μια προοδευτική σκοπιά η βασική τομή ήταν η δημιουργία του ΕΣΥ. Δηλαδή κατόρθωσε να δώσει κοινωνικά δικαιώματα στα λαϊκά στρώματα. Κατόρθωσε επίσης, τουλάχιστον αρχικά, να μειώσει τις κοινωνικοοικονομικές ανισότητες και να αμβλύνει την ανισορροπία μεταξύ πόλης και αγροτικής περιφέρειας. Αυτού του είδους όμως η στρατηγική δεν είχε πάντα τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Για παράδειγμα, ευρωπαϊκοί πόροι που προορίζονταν για τον εκσυγχρονισμό της γεωργίας δόθηκαν με τη μορφή παροχών που κατασπαταλήθηκαν. Οι γενναιόδωρες παροχές βοήθησαν το κόμμα και τη δημοφιλία του Ανδρέα αλλά όχι την αλλαγή των απαρχαιωμένων δομών και πρακτικών του αγροτικού τομέα. Οι αγρότες διάλεξαν λιγότερο τον παραγωγικό και περισσότερο τον καταναλωτικό τρόπο ζωής. Αυτού του είδους τα φαινόμενα οδήγησαν στο αγροτικό αδιέξοδο που παρατηρούμε σήμερα.
Βέβαια, επί πρωθυπουργίας Σημίτη ο λαϊκισμός του Τύπου «Τσοβόλα, δώσ’ τα όλα» υποχώρησε. Η πιο αυστηρή δημοσιονομική πολιτική, τα μεγάλα έργα, η ένταξη της Ελλάδας στην ΟΝΕ και η επιτυχία των Ολυμπιακών Αγώνων έκαναν τη χώρα πολύ πιο σεβαστή στο ευρωπαϊκό πλαίσιο. Με την οικονομική κρίση όμως, καθώς και με την άνοδο της εξουσίας της ΝΔ, τα πράγματα άλλαξαν προς το χειρότερο. Η περίφημη «επανίδρυση του κράτους» οδήγησε στην παραπέρα διόγκωση της ήδη πληθωρικής δημόσιας διοίκησης, στην πελατειακή κατασπατάληση πόρων και στην εντυπωσιακή εκτίναξη του δημόσιου χρέους. Στη συνέχεια η επιστροφή του ΠαΣοΚ στην εξουσία σε μια περίοδο οικονομικής κρίσης και ημιχρεοκοπίας της χώρας έκανε τους ψηφοφόρους να ξεχάσουν τις τεράστιες ευθύνες της ΝΔ και να θεωρήσουν το ΠαΣοΚ τον κύριο υπεύθυνο για την ελληνική τραγωδία. Ετσι δεν είναι περίεργο το ότι στις τελευταίες βουλευτικές εκλογές το ΠαΣοΚ καταποντίστηκε. Ενώ η ΝΔ μπόρεσε να κρατήσει ένα σημαντικό κομμάτι της εκλογικής πελατείας της.
Η πολιτισμική διάσταση
Τέλος, στο επίπεδο της κουλτούρας οι αλλαγές που επέφερε το ΠαΣοΚ ήταν σημαντικές και ως επί το πλείστον θετικές. Η κυριαρχία της ανδροκρατούμενης κουλτούρας αμβλύνθηκε. Η σχετική νομοθεσία που το ΠαΣοΚ εισήγαγε έδωσε σημαντικά δικαιώματα στη γυναίκα στον χώρο της οικογένειας, της εργασίας, της παιδείας, της διασκέδασης κτλ. Βέβαια οι ανισότητες μεταξύ των φύλων παραμένουν. Σίγουρα όμως η σχέση μεταξύ ανδρών και γυναικών άλλαξε προς το δημοκρατικότερο.
Οσο για την πιο γενική κουλτούρα, δεν υπάρχει αμφιβολία πως διάφορα πολιτισμικά αγαθά και δικαιώματα διαχύθηκαν προς την κοινωνική βάση. Η λαϊκή κουλτούρα έγινε πιο σεβαστή ενώ στον χώρο του θεάτρου, της τέχνης και της λογοτεχνίας τα λαϊκά στρώματα είχαν πολύ περισσότερες ευκαιρίες να συνδεθούν με το καλλιτεχνικό γίγνεσθαι. Ιδίως επί Μελίνας Μερκούρη, ο κόσμος των μουσείων, των φεστιβάλ στην περιφέρεια, των διαλέξεων κτλ. έγινε πολύ πιο προσιτός σε ένα ευρύτερο κοινό. Από την άλλη μεριά όμως, οι πελατειακές σχέσεις μεταξύ κυβερνώντων και αυτών που ήλεγχαν και εξακολουθούν να ελέγχουν τα ΜΜΕ οδήγησαν προς την αντίθετη κατεύθυνση. Οδήγησαν στα αμέτρητα σκουπίδια της ιδιωτικής αλλά και, σε μικρότερο βαθμό, της κρατικής τηλεόρασης, στην ενδυνάμωση του κίτρινου Τύπου και στην άκρατη καταναλωτική νοοτροπία.
Τελειώνω με την προφανή ερώτηση. Ποιο θα είναι το μέλλον του ΠαΣοΚ; Θα παραμείνει συρρικνωμένο και κατακερματισμένο ή θα κατορθώσει να αναζωογονηθεί και να παίξει ξανά έναν κεντρικό ρόλο στο πολιτικό γίγνεσθαι; Η κατάσταση είναι τόσο ρευστή σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο που κάθε πρόβλεψη είναι εξαιρετικά προβληματική.


* Ο κ. Νίκος Μουζέλης είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας στη London School of Economics.


ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ