Η δραματική κριτική αποπειράθηκε κατά καιρούς να δώσει πολιτικό περιεχόμενο στον γνωστό μύθο του Φιλοκτήτη και να ερμηνεύσει την ομότιτλη τραγωδία του Σοφοκλή με πολιτικά κριτήρια. Αξιοσημείωτο είναι ότι το ίδιο επιχείρησαν και κάποιοι σύγχρονοι δραματουργοί διασκευάζοντας ή αναπλάθοντας την ιστορία του Φιλοκτήτη και προσδίδοντας σε αυτήν πολιτική διάσταση. Θα μπορούσε κανείς εν προκειμένω να αναφέρει ενδεικτικά τον «Φιλοκτήτη» του Χάινερ Μίλερ (1965), που ερμηνεύτηκε από μερικούς ως αλληγορία του σταλινισμού, ενώ ο κεντρικός ήρωας, ο Φιλοκτήτης, αναγνωρίστηκε ως το προσωπείο του Τρότσκι. Κάτι ανάλογο συνέβη και με το θεατρικό έργο του Σίμους Χίνι «Η γιατρειά στην Τροία» (1990), που συσχετίστηκε με τις αιματηρές συγκρούσεις στη Βόρεια Ιρλανδία, ενώ η αταλάντευτη θέληση, η παράτολμη αποφασιστικότητα και το αλύγιστο φρόνημα που επέδειξαν οι απεργοί πείνας ιρλανδοί αγωνιστές παραλληλίστηκαν με την ατσάλινη πεισμονή του Φιλοκτήτη, που προτιμούσε να παραμείνει παντέρημος και τρισάθλιος στην εξορία του, στη Λήμνο, παρά να βρει τη σωτηρία του ακολουθώντας πειθήνια στην Τροία τον πιο μισητό εχθρό του, τον Οδυσσέα. Με την ιστορία του Φιλοκτήτη ασχολήθηκε, ως γνωστόν, και ο Γιάννης Ρίτσος στο ποίημά του «Φιλοκτήτης» (1963-1965). Στο έργο αυτό τα πρόσωπα που παρουσιάζονται είναι δύο: ο ώριμος Φιλοκτήτης που υποδέχεται στην ερημία του τον γιο του Αχιλλέα, τον νεαρό Νεοπτόλεμο, και του αφηγείται τις ανείπωτες πίκρες και τα απερίγραπτα δεινά του –λόγια όμως που εμείς δεν ακούμε, γιατί το ποίημα ολόκληρο αποτελεί έναν δραματικό μονόλογο, την απάντηση του Νεοπτόλεμου. Ο Ρίτσος παίρνει αφορμή από τον αρχαίο μύθο για να εκφράσει τον προβληματισμό του πάνω στα πολιτικά γεγονότα του καιρού του και κατά προέκταση πάνω στην ιστορική μοίρα του Ελληνισμού.
Πολύ εύστοχα νομίζουμε ο Ρίτσος αλλά και μερικοί μελετητές και κριτικοί του δράματος αυτού του Σοφοκλή εστιάζουν την προσοχή τους στο πρόσωπο του Νεοπτόλεμου και υπογραμμίζουν με έμφαση το εξαιρετικό ενδιαφέρον που εμφανίζει ο ήρωας αυτός από πολιτική άποψη. Γιατί, πράγματι, στην αιφνίδια και απρόσμενη ψυχολογική μετάπτωση και δραματική μεταστροφή της συμπεριφοράς του Νεοπτόλεμου απέναντι στον Φιλοκτήτη θα μπορούσε κανείς να αναγνωρίσει την τραγική εξαπάτηση της νέας γενιάς από τα ωραιοποιημένα ψεύδη, την υποκρισία και την πλεκτάνη των «ωρίμων», που βρίσκουν κάθε φορά «εύκολη λεία» τη ρομαντική, φιλόδοξη και εύπιστη νεανική ψυχή για να τη θέσουν στην υπηρεσία των ανομολόγητων και δόλιων σκοπών τους. Ειδικότερα σε καιρούς κρίσιμους, όπως είναι οι περίοδοι των πολέμων, και μάλιστα των εμφύλιων σπαραγμών, των κοινωνικών αναταραχών και των πολιτικών ανωμαλιών, όπου πολλές αξίες της ζωής εύκολα αποδυναμώνονται ή και ολότελα απεμπολούνται, τότε και η νεανική ψυχή διατρέχει μεγαλύτερο κίνδυνο να παρασυρθεί από τις παγίδες των «ωρίμων» και να υποστεί ανεπανόρθωτη φθορά.
Ωστόσο η απάτη, η πανουργία και ο δόλος δεν οδηγούν πάντοτε στην επιτυχία αλλά αποβαίνουν συχνά μπούμερανγκ σε αυτούς που απεργάζονται τη συμφορά των συνανθρώπων τους. Οταν ο νέος, όπως εδώ, ο Νεοπτόλεμος, έλθει αντιμέτωπος με την ωμή πραγματικότητα –όταν ατενίσει κατά μέτωπον τον ρακένδυτο Φιλοκτήτη με την κακοφορμισμένη και αποκρουστική πληγή του, την αλγεινή χωλότητα και τη σκαμμένη από τις κακουχίες και την πολύχρονη οδύνη όψη -, τότε μπορεί ξαφνικά «να λάμψει ο λογισμός του», να αντιληφθεί σε τι φοβερή παγίδα έχει πέσει, και να καταφέρει με απρόσμενη δυναμική αντίδραση όχι μόνο να ανορθωθεί ο ίδιος αλλά και να ανατρέψει τα καταχθόνια σχέδια και τις ανόσιες επιδιώξεις και σκευωρίες των «ωρίμων». Ετσι καταλήγουμε στον θρίαμβο της ηθικής συνείδησης του νέου ανθρώπου, που αναδύεται κατά κανόνα ύστερα από μια αδυσώπητη εσωτερική πάλη. Είναι γεγονός βέβαια ότι όταν η ανθρώπινη φύση παραμένει στο βάθος αδιάφθορη –όπως συμβαίνει συχνά στις νεανικές υπάρξεις -, όσο κι αν τη δελεάσουν προς στιγμήν οι πειρασμοί του κόσμου και της ζωής, όσο κι αν την περισφίξουν οι δυνάμεις του κακού στα θανάσιμα βρόχια τους, υπάρχει πάντα η ελπίδα και η δυνατότητα να συνειδητοποιήσει ξαφνικά την ηθική της ολίσθηση και να ξαναβρεί τον αληθινό εαυτό της –την πρότερη ακεραιότητα και ειλικρίνειά της. Φυσικά, είναι αναμφίλεκτο ότι σε αυτές τις περιπτώσεις, μαζί με τον θρίαμβο της ηθικής συνείδησης, έρχεται συνακόλουθα να θριαμβεύσει και ο ανθρωπισμός –η πολυτιμότερη και ευγενέστερη αξία της ζωής.
Ο κ. Γεράσιμος Α. Μαρκαντωνάτος είναι διδάκτωρ Κλασικής Φιλολογίας – συγγραφέας.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ