«Pourquoi ont-ils tué Jaurès» τραγουδούσε με τη γνωστή ευαισθησία του και εκφραστικότητα ο Ζακ Μπρελ, κάπου εκεί στα μέσα της δεκαετίας του 1970. Το βράδυ της 31ης Ιουλίου 1914 ο Ζαν Ζορές βρισκόταν στα γραφεία της αγαπημένης του «Humanité», της εφημερίδας του Γαλλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος που ο ίδιος είχε ιδρύσει το 1904. Λίγο πριν ολοκληρώσει το κύριο άρθρο, το οποίο θα ήταν μια ακόμα έκκληση για αποτροπή του πολέμου και για ειρήνη, αποφάσισε να πάει, μαζί με τους στενούς συνεργάτες του, για φαγητό στο συνηθισμένο στέκι τους: το «Café Croissant», απέναντι από τα γραφεία της εφημερίδας. Εκεί όμως παραμόνευε ο Ραούλ Βιλέν, νεαρός «υπερπατριώτης», ο οποίος τον πυροβόλησε δύο φορές. Μία από τις σφαίρες θα διαπεράσει το κρανίο του Ζορές. Ο θανατός του, σε ηλικία 55 ετών, θα είναι σχεδόν ακαριαίος.
Τις αμέσως προηγούμενες μέρες ο Ζορές είχε κάνει μια ακόμα –σχεδόν απέλπιδα πια –προσπάθεια να αποτρέψει τον επερχόμενο πόλεμο. Στις 29 Ιουλίου είχε ταξιδέψει στις Βρυξέλλες, όπου είχε συναντηθεί με άλλους σοσιαλιστές ηγέτες, ενώ ακόμα και την ημέρα της δολοφονίας του είχε συγκαλέσει την κοινοβουλευτική ομάδα του κόμματός του, προσπαθώντας να πείσει τα μέλη της να μην ενδώσουν στον «πατριωτικό» παροξυσμό. Η δολοφονία του, ωστόσο, ερχόταν γάντι σε όσους ήθελαν να εκλείψουν ακόμα και οι λιγοστές φωνές που επέμεναν να διακηρύσσουν ότι ήταν ανάγκη να διατηρηθεί πάση θυσία η ειρήνη. «Μοναδική συνθήκη που μας δεσμεύει είναι η συνθήκη μας με την ανθρωπότητα» επέμενε να απαντά ο Ζορές σε όσους έλεγαν ότι η συνθήκη που είχε υπογράψει πριν από λίγα χρόνια επέβαλλε στη Γαλλία να συμπαραταχθεί με την τσαρική Ρωσία σε ενδεχόμενο πόλεμό της με τις λεγόμενες Κεντρικές Αυτοκρατορίες, τη Γερμανία και την Αυστροουγγαρία. Πράγματι, την επόμενη κιόλας μέρα από τη δολοφονία στο «Café Croissant», η Γαλλία προχώρησε σε γενική επιστράτευση και, μία μέρα αργότερα, στις 2 Αυγούστου 1914, ο πόλεμος είχε ήδη κηρυχθεί.
Θα μπορούσε ο Ζορές να είχε αποτρέψει αυτές τις εξελίξεις αν δεν είχε δολοφονηθεί; Απίθανο. Το κλίμα ήταν ήδη πολεμικό και από τις δύο μεριές των γαλλογερμανικών συνόρων –και όχι μόνο. Αλλωστε, σύντομα και οι γερμανοί σύντροφοι του Ζορές, το πανίσχυρο SPD, κόμμα-υπόδειγμα και καμάρι της Δεύτερης Διεθνούς, θα ψήφιζε τις πολεμικές πιστώσεις στο Ράιχσταγκ. Η μεγάλη σφαγή, που θα άφηνε πίσω της σχεδόν δέκα εκατομμύρια νεκρούς και ανυπολόγιστες καταστροφές, ήταν πια αναπότρεπτη.
Ο Ζορές, ο φλογερός ρήτορας, ο ανυποχώρητος αντιμιλιταριστής, ειρηνιστής και διεθνιστής, με την εμφάνιση επαρχιακού δικηγόρου αλλά και με το τεράστιο κύρος, συμπύκνωνε στο πρόσωπό του ό,τι καλύτερο είχε (να) κομίσει το σοσιαλιστικό κίνημα, το γαλλικό αλλά και το διεθνές. Παρών σε όλες τις κρίσιμες μάχες του καιρού του, από την απόκρουση των επιβουλών κατά της Τρίτης Δημοκρατίας έως την υπόθεση Ντρέιφους και τους αντικληρικαλικούς αγώνες, ο Ζορές θα προσέλθει στο σοσιαλιστικό κίνημα μέσω μιας άλλης θρυλικής –αν και ελάχιστα γνωστής στην Ελλάδα –μορφής της γαλλικής Αριστεράς: του Λυσιέν Ερ (Lucien Herr), υπευθύνου της βιβλιοθήκης στην École Normale Supérieure, μέντορα τόσο του Ζορές όσο και του Λεόν Μπλουμ. Ισως ο πιο μορφωμένος και ενημερωμένος άνθρωπος στο Παρίσι της εποχής του, πραγματικός «παντογνώστης», ο Ερ έπαιξε σημαντικό ρόλο στη σύζευξη της ρεπουμπλικανικής παράδοσης και της κληρονομιάς του ορθού λόγου και του Διαφωτισμού με τις σοσιαλιστικές ιδέες και αντιλήψεις.
Στο γαλλικό αλλά και στο διεθνές σοσιαλιστικό κίνημα, ο Ζορές υπήρξε κατεξοχήν εκπρόσωπος του ρεύματος εκείνου που έβλεπε τον σοσιαλισμό ως εκβλάστηση του Διαφωτισμού, ως προέκταση και ολοκλήρωση των προταγμάτων του (διεθνισμός, απόλυτος σεβασμός στις ατομικές ελευθερίες, υπεράσπιση των δημοκρατικών θεσμών και κατακτήσεων, ανεκτικότητα, κ.λπ.), και όχι μέσα από τα παραμορφωτικά πρίσματα του οικονομισμού, του ντετερμινισμού, της δικτατορίας του προλεταριάτου, αλλά και του καταγόμενου από τον Μπλανκί επαναστατικού βολονταρισμού –πιο γνωστός θιασώτης του οποίου θα γινόταν λίγα χρόνια αργότερα ο Λένιν, με το εκτρωματικό κατασκεύασμά του, τον μπολσεβικισμό. Η πολιτική σκέψη και πρακτική του Ζορές ακολουθούσε εν πολλοίς, αθόρυβα αλλά και ουσιαστικά, τη γραμμή πλεύσης που είχε χαράξει ο περίπου σύγχρονός του Μπερνστάιν, αυτός που πρώτος ίσως επισήμανε ρητά την ανάγκη να αποτινάξει το σοσιαλιστικό κίνημα τα δεσμά του οικονομισμού και του εργατισμού, του δογματισμού και του ντετερμινισμού, να αφουγκραστεί την κίνηση και τη δυναμική της κοινωνίας, που επέβαλλαν ανοίγματα και συμμαχίες, υπεράσπιση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και αξιοποίηση των θεσμών της.
Με σημερινούς όρους, θα λέγαμε πως ο Ζορές βρισκόταν στον απόλυτο αντίποδα της Αριστεράς που αρκείται στο να καταγγέλλει και να διαμαρτύρεται. Και μόνο ως υπενθύμιση της ανάγκης η Αριστερά να αναλαμβάνει τις ευθύνες που της αναλογούν, αξίζει, νομίζω, να θυμόμαστε σήμερα τον Ζορές και τις απόψεις του. Αυτόν τον πάντα επίκαιρο, μαχητικό, αλλά και χωρίς παρωπίδες σοσιαλιστή, που ήξερε πώς να συνδυάζει την απόλυτη προσήλωση στις καταγωγικές αρχές και αξίες της Αριστεράς με την αδογμάτιστη και δημιουργική αξιοποίηση των κατακτήσεων της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας.
Ο κ. Ανδρέας Παππάς είναι επιμελητής εκδόσεων και μεταφραστής.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
