Ενδιαμέσως

Στον ενδιάμεσο μήνα της θερινής αποστασίας μου από τη μονότονη αυτή στήλη κυκλοφόρησαν και κάποια άλλα, συντελεσμένα κείμενα. Προηγήθηκε η συμβολή μου στη φετινή, φεστιβαλική διδασκαλία των «Περσών» από το ΚΘΒΕ με τη σύνταξη, κατ’ ανάθεση, του συνοδευτικού προγράμματος. Στο οποίο παραπέμπει ευθέως το σημερινό μονοτονικό, προαναγγέλλοντας δύο σημεία με βαρύνουσα, κατά τη γνώμη μου, σημασία. Το ένα αναφέρεται στο πυκνό δίχτυ ανθρωπωνυμίων και τοπωνυμίων που σημαδεύει το αισχυλικό αυτό δράμα, ως προσκλητήριο αγνοουμένων και νεκρών. Το άλλο στη μεσολάβηση αλλεπάλληλων επιφωνημάτων που επισκιάζουν κάποτε τα φωνήματα του δραματικού λόγου.

Συνάμα γίνεται λόγος και για κάποια άλλα απρόβλεπτα σήματα της προκείμενης τραγωδίας που την καθιστούν λίγο-πολύ μοναδική. Για να μη μιλάμε όμως στον αέρα, προτάσσονται, με τηλεγραφική συντομία, τα απολύτως απαραίτητα στοιχεία βίου και έργου του μεγάλου τραγικού, που περιβάλλουν και τους πρώιμους «Πέρσες» (472 π.Χ.).

Γέννηση: 525/4 στην Ελευσίνα. Θάνατος: στη Γέλα της Σικελίας το 456/5. Καταγωγή από μεσαία τάξη. Πατέρας του ο Ευφορίων. Πήρε ενεργό μέρος στη Μάχη του Μαραθώνα και στην οριακή Ναυμαχία της Σαλαμίνας. Σύγχρονος του Πινδάρου, έζησε νέος την κατάλυση της τυραννίδας των Πεισιστρατιδών και τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη. Βρέθηκε δύο τουλάχιστον φορές στη Σικελία (στην αυλή του Ιέρωνα), όπου δίδαξε τις πανηγυρικές του Αιτναίες, τιμώντας την ίδρυση της νέας πόλης Αίτνα.

Μαρτυρούνται 70 τίτλοι έργων του. Του αποδίδονται συνολικά 90 δράματα. Βραβεύτηκε, όσο ζούσε, 14 φορές. Σώζονται ακέραια επτά διαδοχικά δράματά του: «Πέρσαι» (472), «Επτά επί Θήβας» (467), «Ικέτιδες» (463), τριλογία «Ορέστεια» (458), «Προμηθεύς Δεσμώτης» (με αμφίβολη χρονολογία διδασκαλίας). Αύξησε τον αριθμό των υποκριτών σε δύο, περιόρισε κάπως την έκταση των χορικών ενισχύοντας τα διαλογικά μέρη και διακόσμησε την παράσταση με ευφάνταστα σκηνικά. Διέπρεψε και στο σατυρικό δράμα. Οι δύο γιοι του, Ευαίων και Εφορίων, δίδαξαν επίσης τραγωδίες, αποσπώντας μάλιστα και πρώτη νίκη (ο ένας από τον Σοφοκλή, ο άλλος από τον Ευριπίδη).

Αρχαίες πηγές για τη ζωή και το έργο του: Πάριο Μάρμαρο και βίος του τραγικού ποιητή που αποδίδεται στον Χαμαιλέοντα (γύρω στο 300 π.Χ., με άφθονα ανεκδοτολογικά στοιχεία). Και βέβαια οι «Βάτραχοι» του Αριστοφάνη (405 π.Χ.), που επικύρωσαν την πρωτεύουσα θέση του Αισχύλου τον πέμπτο αιώνα –εφεξής η προτίμηση του κοινού άρχισε να συγκλίνει προς τον Ευριπίδη.

Οι «Πέρσαι» (πρώτο βραβείο, με χορηγό τον Περικλή) συνανήκουν στην τετραλογία Φινεύς, Γλαύκος, Ποτνιεύς και Προμηθεύς Πυρκαεύς (σατυρικό δράμα). Η δράση τους υπόκειται στα Σούσα. Τα πρόσωπα του δράματος: Χορός γερόντων, Ατοσσα, Αγγελος, είδωλον Δαρείου, Ξέρξης. Το θέμα τους εστιάζεται στην απρόβλεπτη πανωλεθρία των Περσών (ναυτική στη Σαλαμίνα, χερσαία στις Πλαταιές), που μεταφέρεται ως δραματοποιημένη αφήγηση στα Σούσα από τον Αγγελο, βυθίζοντας στο πένθος όλα τα πρόσωπα του δράματος.

Το έργο συντάσσεται σε τρία διαδοχικά μέρη –για τρεις πράξεις μίλησε ο Βιλαμόβιτς. Στο πρώτο μέρος (στ. 1-532) υποβάλλεται η προαίσθηση της συντελεσμένης καταστροφής από τον Χορό και την Ατοσσα και έπεται, δραματοποιημένη, η αφήγησή της από τον Αγγελο, μοιρασμένη σε τρία κεφάλαια. Στο δεύτερο μέρος (στ. 532- 905) διαμείβονται το μέγεθος και η αιτία της ολέθριας ήττας μεταξύ Ατοσσας, Χορού και Δαρείου, το φάσμα του οποίου επιφαίνεται στην ορχήστρα με τις τελετουργικές χοές της βασίλισσας και την οργιαστική επίκληση του Χορού. Στο τρίτο μέρος (στ. 907- 1076) εμφανίζεται στην ορχήστρα εξαθλιωμένος ο Ξέρξης, η συντριβή και ο απελπισμένος θρήνος του οποίου συστήνουν ένα είδος αυτοκριτικής, που την εκμαιεύει με τις παρεμβάσεις του και ο Χορός.

Το ιδιοφυές εύρημα, από άποψη μύθου, πλοκής και ιδεολογίας στην προκείμενη τραγωδία, αναγνωρίζεται στην αντιστροφή μιας απρόβλεπτης νίκης (των Ελλήνων) σε απρόβλεπτη ήττα (των Περσών), μεταλλάσσοντας την επιθετική έπαρση σε συντριβή και πένθος. Οπως υποδειγματικά συμβαίνει στην ομηρική «Ιλιάδα» με την ταλάντευση ήττας και νίκης μεταξύ Αχαιών και Τρώων, η οποία καταλήγει στην έκβαση του ιλιαδικού πολέμου χωρίς νικητές και νικημένους.

Πρώτη (και εντυπωσιακή) εξαίρεση των «Περσών»: πρόκειται για το μόνο σωζόμενο δράμα του πέμπτου αιώνα με θέμα ιστορικό, και μάλιστα για πρόσφατο, πανελλήνιας σημασίας γεγονός, το οποίο βίωσε ο Αισχύλος εξ επαφής ως αυτόπτης μάρτυς. Ούτε ο ίδιος ούτε ο Σοφοκλής ούτε ο Ευριπίδης φαίνεται να συνέθεσαν και να δίδαξαν εφεξής έργο με ιστορική υπόθεση. Στοιχείο που προσδίδει στους αισχυλικούς «Πέρσες» τον χαρακτήρα της μοναδικότητας. Περί αυτού όμως την άλλη Κυριακή.