Τι θα έλεγε σήμερα ο Αναγνωστάκης

Την επόμενη ημέρα από τον θάνατο του Μανόλη Αναγνωστάκη (23 Ιουνίου 2005) η «Αυγή» βγήκε με μια τεράστια φωτογραφία του ποιητή στην πρώτη σελίδα. Ηταν χαμογελαστός και αισιόδοξος, με σηκωμένο το χέρι σαν σε αποχαιρετισμό. Η μορφή του, η ιστορία του, τα λόγια του με έκαναν να συνειδητοποιήσω την απώλεια και να σκεφθώ πως ο Μανόλης Αναγνωστάκης εξέφραζε μιαν άλλη Αριστερά που ήταν διαφορετική από αυτήν που έζησε στον καιρό του, με άλλον προσανατολισμό, άλλο ήθος, άλλη ευθύνη, άλλη ανθρώπινη ποιότητα. Την ίδια ημέρα σκέφτηκα πώς τόσοι και τόσοι αγώνες, φυλακίσεις, τόσες διώξεις, εκτελέσεις, απώλειες συντρόφων γέννησαν στην ψυχή του ποιητή τόσο λίγα ποιήματα –περίπου εκατό -, που ωστόσο και σήμερα μας βοηθάνε να γνωρίσουμε κάτι από την πορεία του τόπου μας μέσα από τις συμπληγάδες των συγκρούσεων, της απόγνωσης και του αίματος. Κατάλαβα πως τα ποιήματα είναι λίγα γιατί ο κανόνας της τέχνης απαιτεί διαδικασία πυκνότητας, αποκρύψεων, συμβόλων και αλληγοριών. Αυτά ίσως στερεώνουν το ποίημα και το κάνουν ικανό να ταξιδέψει στον χρόνο και να παραμείνει ζωντανό όταν η εποχή που το γέννησε παρέρχεται ανεπιστρεπτί.

Ενα από τα κεντρικά μοτίβα της ποίησής του είναι οι χαμένοι σύντροφοι της νιότης του, της σπουδαίας γενιάς που έζησε τα μετεφηβικά χρόνια της στις αρχές της δεκαετίας του ’40. Σε όλη του τη ζωή ο ποιητής λες και φαντάζεται τους παλιούς χαμένους φίλους να ξαναγυρίζουν για να τον συναντήσουν, μαζί με τη νιότη τους και τα όνειρά τους.

Πώς να εξηγήσω πιο απλά τι ήταν ο Ηλίας, / Η Κλαίρη, ο Ραούλ, η οδός Αιγύπτου / Η 3η Μαΐου, το τραμ 8, η «Αλκινόη» / Το σπίτι του Γιώργου, το αναρρωτήριο. / Θα σου μιλήσω πάλι ακόμα με σημάδια / Με σκοτεινές παραβολές, με παραμύθια / Γιατί τα σύμβολα είναι πιο πολλά απ τις λέξεις. (Η Συνέχεια 2)

Κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει πού θα ανήκε πολιτικά ο Μανόλης Αναγνωστάκης σήμερα. Μολονότι πρωταγωνίστησε στη δημιουργία του ΚΚΕ εσωτερικού και της λεγόμενης ανανεωτικής Αριστεράς, την οποία και πιστά υπηρέτησε, οι πολιτικές εξελίξεις των τελευταίων χρόνων και η οδυνηρή οικονομική κρίση άλλαξαν δραματικά το σκηνικό με νέες διασπάσεις και διαφορετικό συσχετισμό των κομμάτων. Πώς θα έβλεπε τη ΔΗΜΑΡ, τον ΣΥΡΙΖΑ, τον καταποντισμό του ΠαΣοΚ και τη συγκυβέρνηση με τη Νέα Δημοκρατία, τις συζητήσεις για την Κεντροαριστερά; Η απάντηση δεν εμπεριέχεται φυσικά στους στίχους του που γράφτηκαν για άλλες εποχές και είναι ούτως ή άλλως, πάντα, παρά το έντονο βίωμα, προσεκτικά αφαιρετικοί, σχεδόν κρυπτικοί. Δεν αποτελούν ρεπορτάζ της εποχής του ούτε Ιστορία όπως την εννοεί ο ιστορικός. Δεν είναι λίγες και οι φορές που ο Αναγνωστάκης επιλέγει να μη μιλήσει για πρόσωπα και γεγονότα που του καίνε τα δάχτυλα… Πόσα τραγούδια έπνιξα στο λαρύγγι μου… θα γράψει ο ίδιος (Το περιθώριο ’68-’69).

Ξεφυλλίζοντας όμως τα ποιήματά του θα νιώσεις κάτι που είναι γεμάτο ζεστασιά και ανθρώπινη αλληλεγγύη σε καιρούς ζωής και θανάτου.

Οταν ήμουνα με τυφοειδή πυρετό στο Αναρρωτήριο, κάθε πρωί, στις πέντε, περνούσαν κάτω από τα παράθυρα οι φάλαγγες των μελλοθανάτων κι εμείς στα κρεβάτια μας ακούγαμε τα τραγούδια, τις ζητωκραυγές, τις βλαστήμιες. Εκείνο το πρωί νόμισα πως ξεχώρισα τη φωνή του Φαρμάκη, έναν τόνο πιο πάνω από τις άλλες –ύστερα κατάλαβα πως ήτανε για μένα τον άρρωστο, ένα τελευταίο μήνυμά του, ο αποχαιρετισμός. (Το περιθώριο ’68-’69)

Θα ξεχωρίσεις διαβάζοντας τα ποιήματα του Αναγνωστάκη τον κάλπικο παρά από την αξιοπρεπή στάση σε ακραίες στιγμές του βίου, την αυτοθυσία από την ιδιοτέλεια, τον ψεύτικο λόγο από την τίμια σιωπή, το θύμα από τον θύτη.

Μέσα στο γραφείο του ο Ποιητής μιλά αργά στον ευγενικό επισκέπτη του για την αποστολή της ποίησης στον καιρό μας, για την αδιαφορία των νέων προς τη γλώσσα, για την πολυπλοκότητα των πνευματικών προβλημάτων στην αντιφατική εποχή μας. Να φανταστείς ένα άλλο δωμάτιο με τέσσερις καθόλου ευγενικούς επισκέπτες να μαστιγώνουν τον Ποιητή, να τον ξεγυμνώνουν, να του σβήνουν αναμμένα τσιγάρα στα χέρια, να του ρίχνουν κουβάδες νερό να συνέλθει για να ξαναρχίσουν. Μέσα σε ποιο δωμάτιο βρίσκεται ο Ποιητής ο αληθινός; (Ο Στόχος)

Τα πάσχοντα πρόσωπα της ποίησής του εμπλέκονται στην πολιτική σκηνή, προερχόμενα από όλες τις παρατάξεις, νικητών και ηττημένων.

«Ο δικηγόρος του Σακκά πήρε 200 λίρες στο χέρι με την υπόσχεση να κατεβεί αμέσως στην Αθήνα να αναστείλει την εκτέλεση. Την άλλη μέρα ο Σακκάς εκτελέστηκε. Ο δικηγόρος το ήξερε αυτό από τα πριν, τον είχανε καλέσει και τον ενημερώσανε για την απόρριψη της αίτησης για χάρη. Εκανα ό,τι ήταν ανθρωπίνως δυνατόν, είπε. Μου πήρανε τα λεφτά και με γελάσανε κοτζάμ υπουργοί…». Γιατί να μου τα ξαναθυμίσει πάλι ο Γιώργος όλα αυτά χτες, όταν μας συστήσανε σ’ ένα σπίτι την κόρη του δικηγόρου, κυρία Τάδε σήμερα, με άντρα γιατρό, συνάδελφο, και με μια βίλα προικώα, στη Χαλκιδική. (Το περιθώριο ’68-’69)

Μοιάζουν τα πρόσωπα να είναι ένα είδος προσωπογραφίας της Ελλάδας και είναι αυτά τα ίδια που γεννούν τον ιστό του δράματος και καθορίζουν τις όποιες πολιτικές.

Και πώς να τον βρίσεις κάθαρμα όταν έχει κάτσει είκοσι χρόνια φυλακή… (ΥΓ. 33)

ή

Η φοβερή εξυπνάδα του, χωρίς ίχνος ευαισθησίας. (ΥΓ. 5)

ή

Δεν έφταιγεν ο ίδιος. Τόσος ήτανε. (ΥΓ. 5)

Σήμερα, αντίθετα με αυτά που πίστευε ο Αναγνωστάκης, πολλοί πολιτικοί ισχυρίζονται πως σημασία έχουν οι πολιτικές και όχι τα πρόσωπα που θα τις εφαρμόσουν. Οι ανθρώπινες ποιότητες ελάχιστα λαμβάνονται υπόψη. Ισως γι’ αυτό οδηγούνται στις φυλακές πολλοί από αυτούς που καλούνται να εφαρμόσουν τις πολιτικές αυτές.

Ο κ. Λάκης Παπαστάθης είναι σκηνοθέτης.