Ο φόβος της ελευθερίας

Μέρα Λαμπρής, καταπώς λέγεται. Εμένα όμως ο νους μου κόλλησε στην επομένη: στην 21η Απριλίου, όταν μας έπιασε στα πράσα η χούντα, με τα γνωστά της παρεπόμενα. Στο μεταξύ μετράω και λογαριάζω: σαράντα επτά χρόνια πέρασαν από τότε. Οταν ξέσπασε το κακό, ήμουν τριάντα οκτώ, μεθαύριο γίνομαι ογδόντα πέντε. Είπα «μετράω» και θυμήθηκα τον Σαχτούρη, το αποκαλυπτικό εκείνο ποίημά του που το επιγράφει «Ο δαίμονας», σφραγίζοντας μ’ αυτό το Σκεύος του, την καλύτερη ίσως συλλογή του. Αντιγράφω επακριβώς:

Κάπως έτσι έχουν τα πράγματα, και ζητώ συγγνώμη από όσους επιμένουν ότι το Πάσχα είναι μόνο μέρα χαρούμενης υπόσχεσης, αφού μας περιμένει κάποτε όλους ανάσταση –κρίσεως έστω, με μικρό το πρώτο γράμμα. Στο μεταξύ ωστόσο δεν βλάφτει να θυμόμαστε και την εβραϊκή αρχή της καθιερωμένης ορολογίας. Αντιγράφω πρώτα από το Λεξικό Τριανταφυλλίδη: «Πάσχα: εβραϊκή γιορτή που τελείται σε ανάμνηση της εξόδου του ιουδαϊκού λαού από την Αίγυπτο, και της απελευθέρωσής του από τον ζυγό της δουλείας [από το εβραϊκό pasah]».

Δυο λόγια ακόμη από το «αγοραίο» τώρα ίντερνετ: «πέσσαχ, δηλαδή Πάσχα, σημαίνει «περνώ από πάνω», «προσπερνώ», «διαβαίνω», και αναφέρεται στο πέρασμα του τιμωρού Αγγέλου πάνω από τα σπίτια των Ισραηλιτών, όταν πήγαινε να θανατώσει τα πρωτότοκα παιδιά των Αιγυπτίων». Και παρακάτω –μιλά τώρα ο τιμωρός Αγγελος: «Αλλά στα σπίτια που θα βρίσκεστε εσείς, το αίμα θα είναι το σημάδι που θα σας προστατέψει. Θα το δω και θα σας προσπεράσω. Ετσι θα γλιτώσετε από το χτύπημα του θανάτου, όταν θα τιμωρώ την Αίγυπτο». Δικό μου επισχόλιο: φαίνεται πως τίποτε σημαντικό δεν γίνεται χωρίς να χυθεί αίμα.

Επιστρέφω τώρα στα δικά μας –και στα δικά μου. Εκανα ο ίδιος Πάσχα δυο φορές στα κελιά του ΕΑΤ-ΕΣΑ: πρώτη φορά άνοιξη του ’71, δεύτερη (και οριακή) άνοιξη πάλι, του ’73. Την πρώτη φορά πρόσχημα της βασανιστικής μου σύλληψης υπήρξε η συμμετοχή μου στα Δεκαοχτώ Κείμενα. Τη δεύτερη η δημοσίευση ενός βιβλίου, που λίγοι πια το θυμούνται, αν το θυμούνται και αυτοί. Λέω να το θυμίσω σήμερα, σαν αφιέρωμα στη μαύρη επέτειο.

Εκδόθηκε τον Φεβρουάριο του ’71 από τις εκδόσεις Παπαζήση (με υποστήριξη του αλησμόνητου Δήμου Μαυρομάτη). Κόκκινο το εξώφυλλο, με μαύρα γράμματα, σχεδιασμένο από τον φίλο Μίμη Κοκκινίδη. Στο πάνω μέρος κεφαλαιογράμματη η επιγραφή «ΘΕΜΑΤΑ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ». Κάτω από τη μέση ο τίτλος και ο υπότιτλος του βιβλίου: «Ο φόβος της ελευθερίας: Δοκιμές ανθρωπισμού». Στην επόμενη, λευκή σελίδα, χειρόγραφα δύο σημαδιακά χωρία της Οδύσσειας στο πρωτότυπο. Τα αντιγράφω και τα μεταφράζω.

Προηγείται ο στίχος ξ 340: δούλιον ήμαρ εμοί περιμηχανόωντο («και τότε μηχανεύτηκαν τη μέρα της σκλαβιάς μου»). Επεται το δίστιχο ρ 322-3: ήμισυ γαρ τ’ αρετής αποαίνυται ευρύοπα Ζευς / ανέρος, ευτ’ άν μιν κατά δούλιον ήμαρ έλησιν («ο Δίας, που το μάτι του βλέπει τα πάντα, κόβει του ανθρώπου / τη μισή αρετή, απ’ τη στιγμή που θα τον βρει η μέρα της σκλαβιάς»).

Στο εσώφυλλο επαναλαμβάνονται τα στοιχεία του εξώφυλλου, με την προσθήκη «Επιμέλεια, Εκλογή κειμένων, Εισαγωγή: Δ. Ν. Μαρωνίτης). Στην επόμενη σελίδα, μεσολαβεί με την επιγραφή «Αντί Προλόγου», στο πρωτότυπο, ένα σημαδιακό χωρίο από το πέμπτο βιβλίο (91-92) των Ιστοριών Ηροδότου. Παραφράζω το δεύτερο, μέρος του παραθέματος, όπου μιλάει ο Κορίνθιος Σωκλής απευθυνόμενος στους Σπαρτιάτες, που ερωτοτροπούν με τον εξόριστο Πεισιστρατίδη Ιππία, προκειμένου να τον επαναφέρουν τύραννο στη δημοκρατική Αθήνα:

«Σίγουρα θα βρεθεί ο ουρανός κάτω απ’ τη γη, και η γη θα κρεμαστεί πάνω από τον ουρανό, οι άνθρωποι θα κατοικήσουνε στη θάλασσα, και τα ψάρια στην ξηρά που κατοικούν τώρα οι άνθρωποι, αφού εσείς, ώ Λακεδαιμόνιοι, επιχειρείτε, καταλύοντας την ισοκρατία, να επαναφέρετε στις πόλεις την τυραννίδα, που τίποτα στον κόσμο δεν είναι αδικότερο, μήτε πιο βρώμικο. Αν πράγματι πιστεύετε πως είναι όντως ορθό να ζουν οι πόλεις κάτω από τυραννικό πολίτευμα, βάλετε πρώτα εσείς οι ίδιοι τύραννο πάνω από το κεφάλι σας, κι ύστερα δοκιμάστε να κάνετε το ίδιο και στους άλλους».

Αυτά προς παρόν. Και βέβαια δεν το ξεχνώ: Χριστός ανέστη.