Συνεπής στην εικόνα του ανθρώπου που ρουφάει το μεδούλι της ζωής, ο κύριος Μπουτάρης προασπίζεται το «δικαίωμά» του να καπνίζει δίχως να χρειάζεται να υπομένει το κρύο των εξωτερικών χώρων. Δήλωσε πρόσφατα επί λέξει: «Εγώ λέω τα δικαιώματα που έχουν οι μη καπνίζοντες, να έχουν και οι καπνιστές». Ορθώς, βέβαια, δεν πρέπει να υπάρχει διαχωρισμός μεταξύ καπνιστών και μη καπνιστών σε βασικά δικαιώματα. Είναι όμως το ίδιο το κάπνισμα δικαίωμα;
Σε ένα έρημο νησί, ξεχασμένοι από τον πολιτισμό, είμαστε ελεύθεροι να πράξουμε κατά το δοκούν. Εκεί, δεν λέμε ότι έχουμε «δικαίωμα» να κάνουμε κάτι που θέλουμε. Δεν έχει έννοια σε μία τέτοια περίπτωση. Η έννοια του δικαιώματος προκύπτει όταν υπάρχουν κι άλλοι στο νησί που έχουν υποχρέωση να δεχτούν μία δραστηριότητά μας. Το ερώτημα βέβαια είναι πώς προκύπτει αυτή η υποχρέωση και αν υπάρχει κάποια γενική υποχρέωση αποδοχής του καπνίσματος -είτε στο νησί είτε στην κυρίως χώρα-.
Ας τα πάρουμε από την αρχή. Σε ένα αρχικό κοινωνικό επίπεδο και σε σχέση με το κάπνισμα, υπάρχει μία πιθανή σύγκρουση ελευθεριών –προσέξτε, προς το παρόν ελευθεριών, όχι δικαιωμάτων-μεταξύ καπνιστή και μη καπνιστή. Η ελευθερία του ατόμου να καπνίσει πρέπει να περιοριστεί για να προστατευτεί η ελευθερία του ατόμου να εισπνεύσει καθαρό αέρα. Ή αντίθετα, κάποιος μπορεί να πει, η ελευθερία του ατόμου να εισπνεύσει καθαρό αέρα πρέπει να περιοριστεί για να προστατευτεί η ελευθερία του ατόμου να καπνίσει.
Έστω ότι δεν υπήρχαν νόμοι να ρυθμίσουν αυτή την κατάσταση, δηλαδή δεν υπήρχαν υποχρεώσεις ή δικαιώματα που να απορρέουν από το γράμμα του νόμου. Πώς θα ρυθμιζόταν αυτή η σύγκρουση ελευθεριών;
«Έλα μωρέ, σιγά τη σύγκρουση, ο αέρας στις πόλεις μας δεν είναι καν καθαρός!», μπορεί να πει ο καπνιστής. Αυτό βέβαια ίσως θα σήμαινε ότι αν ο αέρας στις πόλεις μας ήταν καθαρός, το κάπνισμα θα έπρεπε να απαγορεύεται. Ή να απαγορεύεται μόνο στην επαρχία, όπου ο αέρας είναι πιο καθαρός. Ή μόνο σε μέρες που η ατμόσφαιρα είναι καθαρή. Σε αυτές τις περιπτώσεις, ο καπνιστής θα έπρεπε να συμβουλεύεται δελτίο καιρού και κρατική έκθεση για το επίπεδο ατμοσφαιρικής ρύπανσης της περιοχής που βρίσκεται, πριν ανάψει τσιγάρο.
Τέτοιοι περιορισμοί προφανώς δε στέκουν. Αν είναι να θέσουμε κάποιους περιορισμούς στην ελευθερία μας, αυτοί δεν μπορούν να κρίνονται κατά περίπτωση, κατά συμφέρον και κατά πάθος του καθενός.
Οι όποιες υποχρεώσεις πρέπει να έχουν καθολικό χαρακτήρα. Δεν χρειάζεται να συγκροτούν παγκόσμιο νόμο –όπως θα πρότεινε ο Καντ- αλλά σίγουρα θα πρέπει να θέτουν κάποιες βασικές κατευθυντήριες γραμμές που θα τηρούνται απαρέγκλιτα από όλους.
Τέτοιες υποχρεώσεις, βέβαια, μειώνουν την ελευθερία των ατόμων. Πολύ απλά, ελευθερία είναι αυτό που μας μένει αν αφαιρέσουμε τις υποχρεώσεις που έχουμε απέναντι στους συμπολίτες μας. Για να διατηρήσουμε λοιπόν ένα υψηλό επίπεδο ελευθερίας, το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε είναι να συμφωνήσουμε σε κάποιους θεμελιώδεις κανόνες, όσο το δυνατόν λιγότερους. Αυτοί οι βασικοί κανόνες συνήθως έχουν να κάνουν με την προστασία της ζωής, της προσωπικότητας και της περιουσίας των ανθρώπων. Τα όποια δικαιώματα απορρέουν από τη δυνατότητα των πολιτών να ζητήσουν την εκπλήρωση των συγκεκριμένων υποχρεώσεων από τους συμπολίτες τους.
Δικαίωμα, επομένως, δεν είναι η δυνατότητα να «κάνω ό,τι μου καπνίσει». Αυτή είναι η ελευθερία που έχω, όταν δεν ασκούνται με οποιοδήποτε τρόπο τα δικαιώματα των υπολοίπων.
Με γνώμονα την προστασία της ζωής και της διαφύλαξης της υγείας τους, οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα να ζητήσουν από ένα καπνιστή να μην καπνίζει δίπλα τους. Αντίθετα, ο ίδιος δεν έχει«δικαίωμα» να καπνίσει, αφού δεν υπάρχει κάποια σαφής σύνδεση του καπνίσματος με θεμελιώδεις κοινωνικές αξίες, ώστε να στοιχειοθετείται υποχρέωση αποδοχής του από τους υπολοίπους.
Το τσιγάρο, όπως και όλα τα πάθη, δεν αποτελεί αξία. Αντίθετα, πολλά πάθη, τάσεις και επιθυμίες, που έχουμε ως άνθρωποι, είναι βλαβερές και επιζήμιες για τους συμπολίτες μας. Για αυτό το λόγο δημιουργούμε τους κανόνες, τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα. Όχι για να προστατέψουμε τα πάθη, αλλά για να προστατευτούμε από τα πάθη.
Τα δικαιώματα, τελικά, έρχονται να μας υπενθυμίσουν ποιες είναι οι βασικές αξίες μας. Με κάθε σεβασμό στον κύριο Μπουτάρη που έχει καταπολεμήσει πάθη στο παρελθόν, το πάθος δεν είναι δικαίωμα. Αντίθετα, η προστασία της ζωής είναι. Ο νόμος για το κάπνισμα δεν μπορεί και δεν πρέπει να αντικατοπτρίζει τίποτα διαφορετικό.