Από τη «μαζική δημοκρατία» στις κυψέλες του διαδικτύου

Στην πορεία προς τις διπλές εκλογές του Μαΐου, μια πλειάδα μικρών κομμάτων έρχεται στο προσκήνιο και παίρνει θέση δίπλα σε παλαιότερους και μεγαλύτερους πολιτικούς σχηματισμούς για να διεκδικήσει τη λαϊκή ψήφο, αν και, συχνά, το πρόγραμμα και οι σκοποί τους εξαντλούνται στη φιλοδοξία του αρχηγού τους. Τι προκάλεσε αυτόν τον κατακερματισμό του ελληνικού κομματικού συστήματος αντιπροσώπευσης; Χωρίς να αμφισβητείται ούτε η ένταση ούτε η έκτασή της, «η κρίση» είναι η απάντηση που δίνεται σχεδόν αυτόματα σε κάθε μεγάλη μεταβολή που συμβαίνει στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια. Στην πραγματικότητα, το φαινόμενο του πολιτικού πολυκερματισμού δεν είναι αποκλειστικά ελληνικό. Ολόκληρη η Ευρώπη –τουλάχιστον οι χώρες που απαρτίζουν την Eνωση –ζουν την παρακμή της μαζικής Δημοκρατίας και του κύριου πυλώνα της, του μαζικού κόμματος (ή του κόμματος-«σαρωτή», από το γαλλικό parti «attrape-tout»).

Το κόμμα-«σαρωτής» εμφανίστηκε μεταπολεμικά στην Ευρώπη ως ένας μεγάλος πολιτικός σχηματισμός, με ξεκάθαρο ιδεολογικό στίγμα, που εξέφραζε και συστέγαζε πολλές επί μέρους τάσεις και συλλογικότητες με θεμελιώδεις, συχνά, διαφορές μεταξύ τους. Αυτός ο τύπος κόμματος είχε ενσωματώσει τα βασικά χαρακτηριστικά μιας άλλης ευρωπαϊκής «πατέντας», το έθνος-κράτος, που δίνει κοινή ταυτότητα στις ατομικότητες και ανακούφιση στη μοναχική μοίρα ατόμων και ομάδων, εξ ου και η τεράστια ανθεκτικότητα που επιδεικνύει στον χρόνο, με τις προειδοποιήσεις για επικείμενη εξαφάνιση να το συνοδεύουν από τη γέννησή του κατά τον 17ο αιώνα. Τι χρειαζόταν το μαζικό κόμμα για να εδραιωθεί και να ευημερήσει; Πολιτική σταθερότητα και μια οικονομία ικανή να θρέψει τις μάζες. Το εγχείρημα της Ευρωπαϊκής Ενωσης συνέβαλε τα μάλα προς αυτή την κατεύθυνση, αφού αποτελεί τη βάση της μεγαλύτερης περιόδου ειρήνης και ευημερίας που γνώρισε ποτέ η ήπειρος. Χρειάζονταν, επίσης, μια διοίκηση που να κινεί την πολιτική και την οικονομία προς όφελος των πολλών και ένα κυρίαρχο μέσο για να απευθύνεται στις μάζες, την τηλεόραση, η οποία δεν κάνει διακρίσεις στο κοινό που απευθύνεται, αλλά εκπέμπει ένα ενιαίο μήνυμα προς όλους.

Τα γνωρίσματα αυτά –πολιτική και οικονομική σταθερότητα, επιτελική διοίκηση και κυρίαρχο μέσο μαζικής επικοινωνίας –αλλάζουν άρδην στις πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα. Ξεκινώντας από την πιο πρόσφατη περίοδο, η οικονομία δεν μπορεί πια να θρέψει τις μάζες, στα πολιτικά ζητήματα που εγείρονται οι απαντήσεις έλκουν τον χαρακτήρα τους από το τεχνοκρατικο-οικονομικό μοντέλο και όχι από τις παραδοσιακές πολιτικές θεωρίες της αντιπροσώπευσης, η διοίκηση απορρυθμίζεται και αδυνατεί να προστατεύσει τους αδυνάτους, δηλαδή κλονίζεται η ίδια η υπόσταση του ευρωπαϊκού κράτους πρόνοιας. Κυρίαρχο μέσο της εποχής είναι πλέον το Διαδίκτυο, με κύριο γνώρισμά του –ήδη από τις απαρχές της διάδοσής του –τη δημιουργία νέων, «διαδικτυακών» κοινοτήτων, δηλαδή μικρότερων ομάδων τις οποίες ενώνει ένα κοινό χαρακτηριστικό, ένας κοινός σκοπός ή όμοιο συμφέρον έξω από τις μεγάλες ιδεολογικές συνάφειες. Οταν η ανεργία αγγίζει το μεγαλύτερο ιστορικό ποσοστό της μεταπολεμικά στην Ευρώπη και η πιο μορφωμένη γενιά που γνώρισε ποτέ η ήπειρος κινδυνεύει όχι μόνο να ζήσει χειρότερα από τις προηγούμενες, αλλά να απαξιωθεί προτού κληθεί καν να δημιουργήσει, ο πολίτης παύει να είναι καταναλωτής της μαζικής Δημοκρατίας και στρέφεται προς εκείνο που γνωρίζει καλύτερα από την καθημερινή πρακτική του: την οικογένεια, τις επί μέρους κοινότητες και ομάδες που –κατ’ εικόνα της κυψελικής δομής του Διαδικτύου –αποδεικνύονται ισχυρότερες, διότι είναι πιο άμεσες από το μεγάλο, «απρόσωπο» μαζικό κόμμα. Ως αποτέλεσμα, η Ευρώπη πορεύεται προς τις ευρωεκλογές του Μαΐου με αστερισμούς μικρών κομμάτων καθόλου περιθωριακών, που άλλοτε συνασπίζονται σε ένα μεγαλύτερο σχήμα και άλλοτε όχι, έχουν όμως κύριο γνώρισμα όχι πια την ιδεολογική-πολιτική ταυτότητα, αλλά την προάσπιση του κοινού συμφέροντος. Ενδεικτικά αναφέρονται: Κόμμα 50 Ετών και Ανω (Ολλανδία), Κόμμα των Συνταξιούχων (Κροατία), Καθημερινοί Ανθρωποι και Ανεξάρτητες Προσωπικότητες (Σλοβακία), Ενωση/Κόμμα Αγροτών (Πολωνία, Λετονία), Πειρατές (Σουηδία, Γερμανία, Λουξεμβούργο), Κόμμα 5 Αστέρων (Ιταλία), Δράση Απογοητευμένων Πολιτών (Τσεχία), Η Πολιτική Μπορεί να είναι Διαφορετική (Ουγγαρία), Κυνήγι, Ψάρεμα, Φύση και Παραδόσεις (Γαλλία), κόμματα μειονοτήτων, ειδικά στις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ, και μια πλειάδα κομμάτων με εθνικό πρόσημο, όπως Καταλανοί, Βάσκοι, Ουαλλοί, Ιρλανδοί, Σκωτσέζοι κ.λπ.

Το ερώτημα που εγείρεται είναι εάν ο πολυκερματισμός του κομματικού συστήματος αντιπροσώπευσης ήρθε για να μείνει –μπορεί να μην εξαφανίσει τα παραδοσιακά, μεγαλύτερα κόμματα, αλλά να συνταχθεί πλάι τους, έλκοντας διαρκώς από τη δεξαμενή των ψηφοφόρων τους –ή αποτελεί ένα στάδιο εξέλιξης, μια περίοδο «ανωμαλίας» πριν από την επόμενη περίοδο ισορροπίας. Για την ώρα, η αναντιστοιχία μεταξύ κοινωνικής δομής και πολιτικής εκπροσώπησης ευνοεί –σε μεγάλο βαθμό –τον ατομικισμό και –σε μικρότερο –τους εξτρεμισμούς και λειτουργεί σαν μεγεθυντικός φακός πάνω από μια Αριστερά με «εμμονή» στους «μαζικούς αγώνες» και μια Δεξιά που δεν εννοεί να καταλάβει ότι η πανίδα στον κήπο του γείτονα πάντα θα επηρεάζει τον κήπο του νοικοκύρη, όσο όμορφος κι αν είναι.

Ο κ. Αλέξης Ρουτζούνης είναι υπεύθυνος Πολιτικών Ερευνών της Κάπα Research.