Οι άνθρωποι πριν από τη γέννηση του έθνους-κράτους ήταν χωρισμένοι σε φυλές, που είχαν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά (κυρίως είχαν την ίδια διάλεκτο, κοινά ήθη και έθιμα, τους ίδιους θεούς κ.λπ.). Από παλιά, λοιπόν, ήταν βαθιά ριζωμένη στους ανθρώπους η αίσθηση της φυλετικής ενότητας, η οποία αποτέλεσε και τη βάση για τη δημιουργία εθνικής συνείδησης της κάθε ομάδας. Οι άνθρωποι πάντοτε ζούσαν σε ομάδες. Συνήθως οι ομάδες αυτές διαρκούσαν στον χρόνο. Ενας σημαντικός παράγοντας της αντοχής τους –υποστηρίζει ο Ερνεστ Γκέλνερ (Ernest Gellner) στο βιβλίο του «Εθνος και εθνικισμός» –υπήρξε η αφοσίωση που οι άνθρωποι ένιωθαν για αυτές, καθώς και το γεγονός ότι ταυτίζονταν μαζί τους. Κάπως έτσι γεννήθηκε ο πατριωτισμός.
Ο εθνικισμός αποτελεί ένα είδος πατριωτισμού. Διακρίνεται, όμως, από αυτόν από λίγα, αλλά πολύ σημαντικά χαρακτηριστικά. Εμφανίστηκε για πρώτη φορά την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης. Ο όρος «εθνικισμός» πρωτοχρησιμοποιήθηκε το 1789 από τον αντι-ιακωβίνο παπά Ωγκυστέν Μπαρουέλ στο έργο του «Αναμνήσεις στη συμβολή της ιστορίας του Ιακωβινισμού». Ως τότε λεγόταν πατριωτισμός και στηριζόταν κατά βάση σε δύο αρχές: στην κοινή ιστορία μιας κοινωνικής ομάδας και στη βούληση των ανθρώπων αυτής της συγκεκριμένης ομάδας να συνεχίσουν να ζουν μαζί. Η άποψη αυτή, που διατυπώθηκε καθαρά από τον Ερνέστο Ρενάν, σε διάλεξή του το 1882 με τίτλο «Τι είναι Εθνος», είναι η κρατούσα σήμερα.
Ο εθνικισμός εμφανίζεται με δύο όψεις. Πρώτα-πρώτα με τη μορφή του πατριωτισμού και είναι έννοια καθαρά πολιτική. Αποτελεί, δηλαδή, σε αυτή την περίπτωση τον εκφραστή αρχών και ιδεών (όπως είναι η ελευθερία, η ισότητα, η αδελφοσύνη, για να χρησιμοποιήσουμε το τρίπτυχο σύμβολο της Γαλλικής Επανάστασης), ή την ασφαλιστική δικλίδα των δικαιωμάτων και των ελευθεριών των πολιτών μιας συγκεκριμένης εδαφικής περιοχής ή ακόμα ως τον μηχανισμό διαμόρφωσης και διαφύλαξης του πλαισίου άσκησης της λαϊκής κυριαρχίας. Σε αυτές τις περιπτώσεις η παρουσία του δεν είναι ούτε προβληματική ούτε επικίνδυνη. Αντίθετα, με τη μορφή του αυτή διαμορφώθηκε σε ένα υγιές ιστορικό σύνολο, μέσα στο οποίο ζυμώθηκε η εθνική συνείδηση στα νεώτερα εθνικά κράτη και οικοδομήθηκαν οι αρχές της Δημοκρατίας, της ελευθερίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Παράλληλα αποτέλεσε το εφαλτήριο διάπλασης του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης των λαών, που επιδίωκαν τη συγκρότησή τους σε ανεξάρτητα, κυρίαρχα και αυτόνομα έθνη-κράτη. Η άλλη όψη του εθνικισμού είναι εκείνη που οικοδομείται και γαλουχείται με τα νάματα του αίματος και των νεκρών. Εχει, πάντοτε, ακραίες και απάνθρωπες καταλήξεις. Στη βάση αυτού του εθνικισμού εκκολάφτηκαν και αναπτύχθηκαν οι πάσης φύσεως φασισμοί, οι γενοκτονίες, η ανάπτυξη των ποικίλων ρατσισμών, η καταπολέμηση και ο εξοβελισμός κάθε διαφορετικού κ.λπ. Τα στοιχεία, λοιπόν, του αίματος και των νεκρών έδωσαν μια καταστρεπτική ιδεολογική διάσταση στον εθνικισμό, ο οποίος έχει δύο πλευρές: μια καλή και μια κακή. Από τη μια πλευρά αποτελεί μια ηθικά και πολιτικά θετική δύναμη στη σύγχρονη ιστορία. Υπήρξε η ιδεολογία των ασθενέστερων, των λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών, που πάλευαν να απελευθερωθούν από την ξένη καταπίεση. Από την εποχή, λοιπόν, του πολέμου της Ελληνικής και της Λατινοαμερικανικής ανεξαρτησίας, ως τους πρόσφατους αγώνες στην Ινδοκίνα, εμφανίζεται με την έννοια αυτή: ως στοιχείο, δηλαδή, προόδου, όπως υποστηρίζει χαρακτηριστικά και ο Τομ Νάιπν (Tom Naipn) στη μελέτη του «Εθνικισμός: ο σύγχρονος Ιανός». Από την άλλη πλευρά όμως ο όρος εφαρμόστηκε στην ιστορία του ιταλικού φασισμού, στο ιαπωνικό στρατιωτικό κράτος της δεκαετίας του ’30, στο πρόσωπο του στρατηγού Αμίν και του Σάχη της Περσίας. Η πιο ακραία πάντως μορφή αυτού του εθνικισμού υπήρξε ο χιτλερικός ναζισμός με τα απάνθρωπα εγκλήματά του και τον κτηνώδη ρατσισμό του (στην Ελλάδα ο απάνθρωπος αυτός εθνικισμός αποτελεί τη σημαία και την ιδεολογική αφετηρία της Χρυσής Αυγής).
Υπάρχουν συνεπώς δύο εθνικισμοί: ο κύριος, ο υγιής –απέναντι στον οποίο μπορεί να στέκεται κανείς επιδοκιμαστικά –και ο παράγωγος, στον οποίο θα πρέπει να εναντιωνόμαστε χωρίς συζήτηση. Κατά τον Μπέντζαμιν Μπάρμπερ «υπάρχει ο παλιός και ο νέος εθνικισμός, ο καλός και ο κακός εθνικισμός, ο εθνικισμός των πολιτών και ο εθνικισμός των εθνικιστών, ο εθνικισμός που σφυρηλατεί τα μεγάλα κράτη και ο εθνικισμός που τα καταστρέφει». Η ουσία συνεπώς του εθνικισμού είναι πάντοτε (ηθικά, πολιτικά, ανθρώπινα) αμφίλογη. Σύμφωνα με την άποψη αυτή ο εθνικισμός μοιάζει με τον αρχαίο ρωμαϊκό θεό, τον Ιανό, που στεκόταν πάνω από τις πύλες με το ένα πρόσωπο να κοιτάζει προς τα εμπρός και το άλλο προς τα πίσω. Με τον ίδιο τρόπο στέκει και ο εθνικισμός: με το ένα πρόσωπο προς τον εκσυγχρονισμό των ανθρώπινων κοινωνιών και την αγάπη προς την πατρίδα, χωρίς να έχει επιθετικές βλέψεις εναντίον του διαφορετικού ή άλλων φυλών και λαών. Με το άλλο πρόσωπό του όμως στρέφεται προς το παρελθόν (προς το αίμα, τη «ράτσα» και τους νεκρούς) για να αντλήσει δύναμη από όλες του τις κληρονομημένες δυνάμεις. Στην περίπτωση αυτή, οι διαφορετικοί άνθρωποι και οι λαοί είναι εχθροί και πρέπει να εξοντώνονται.

Ο κ. Σωτήρης Χατζηγάκης είναι πρώην υπουργός.
Twitter: https://twitter.com/SotHatzigakis

Facebook: https://www.facebook.com/SotirisHatzigakis

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ