Πολιτική και διανοούμενοι

Είναι αλήθεια πως η «πένα» δεν ήταν ποτέ ισχυρότερη από το «σπαθί». Ωστόσο, χωρίς τους διανοούμενους δεν μπορούσαν ποτέ να υπάρξουν ισχυρές εξουσίες. Οι μορφωμένοι και τα εκπαιδευμένα πρόσωπα προμήθευαν ιδεολογίες, συνοχή και δύναμη στους ισχυρούς και βοηθούσαν στην οικοδόμηση κραταιών πολιτειακών αυτοκρατοριών. Στην Κίνα, για παράδειγμα, μετέτρεψαν τους μογγόλους κατακτητές σε δυναστείες και οδήγησαν τη χώρα αυτή σε θριάμβους. Ετσι, οι Κινέζοι επικράτησαν για πολλούς αιώνες. Αντίθετα, αυτοκρατορίες όπως του Τσένγκις Χαν ή του Ταμερλάνου σύντομα διαλύθηκαν από την έλλειψη ανθρώπων με πνευματική συγκρότηση και μορφωτική κουλτούρα, που θα μπορούσαν να τους καθοδηγήσουν και να τους κατευθύνουν.

Η ανάδυση του σύγχρονου εθνικού κράτους απαίτησε ένα αυξανόμενο σώμα λειτουργών, «τεχνοκρατών» και διανοουμένων. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η τεράστια επέκταση της δευτεροβάθμιας και πανεπιστημιακής εκπαίδευσης δημιούργησε ένα απόθεμα εγγραμμάτων και διανοητικά εκπαιδευμένων, απείρως μεγαλύτερο από κάθε προηγούμενη εποχή. Ο εικοστός αιώνας των επαναστάσεων και των ιδεολογικών ανατροπών, χαρακτηρίζεται από την πολιτική στράτευση των διανοουμένων, οι οποίοι πρωταγωνίστησαν στους αγώνες κατά του φασισμού και αργότερα κατά του κρατικού σοσιαλισμού και αγωνίστηκαν υπέρ της Δημοκρατίας. Η περίοδος της δόξας τους κράτησε από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου μέχρι και την κατάρρευση του κομμουνισμού. Αυτή η εποχή των διανοουμένων, ως κύριο δημόσιου προσώπου της πολιτικής, έχει παρέλθει. Δεν υπάρχουν σήμερα διανοούμενοι και άνθρωποι του πνεύματος να διοργανώσουν καμπάνιες, να υπογράφουν μανιφέστα και να διαμαρτυρηθούν μαζί με τον λαό για τις αδικίες και τις αυθαιρεσίες που συντελούνται. Πού είναι οι διάδοχοι του Σαρτρ, του Καμύ, του Αρόν, του Μαρλώ, του Φουκό, του Μπουρντιέ και τόσων άλλων;

Η παρακμή των μεγάλων διανοουμένων δεν οφείλεται μόνο στη λήξη του Ψυχρού Πολέμου, αλλά και στην αποπολιτικοποίηση των δυτικών πολιτών. Οφείλεται, επίσης, στη μεγάλη ευημερία και στον θρίαμβο της καταναλωτικής κοινωνίας. Το «εμπορικό κέντρο» εξοβέλισε την (αθηναϊκή) «δημοκρατική αγορά». Συγχρόνως, η «νέα εποχή» επέφερε και μια βαθιά κρίση των παραδοσιακών αξιών και προοπτικών. Η παλιά πίστη και το όραμα των λαών για βελτίωση της «ανθρώπινης κατάστασης» σε πλανητικό επίπεδο βρίσκονται σήμερα σε πλήρη υποστολή. Η «επανάσταση», λοιπόν, των ιδεών και των ιδεολογιών, συνεχώς φθίνει. Πεθαίνει. Από τη δεκαετία του ’70, οι αξίες του Διαφωτισμού υποχωρούν. Ενας νέος «ορθολογισμός», εχθρικός προς τη σκέψη, αρχίζει να ανατέλλει. Οι προσωπικές επικοινωνίες αποτελούν τώρα το «κέντρο» της επανάστασης.

Ωστόσο, η εκρηκτική πρόοδος της τεχνολογίας δημιουργεί μια νέα κατάσταση: την «κοινωνία της πληροφορίας», όπου η παραγωγή και η οικονομία εξαρτώνται περισσότερο από ποτέ στο παρελθόν από μια διανοητική δραστηριότητα άλλου τύπου. Νέες κατευθύνσεις (τεχνοκρατικής, κυρίως, κατεύθυνσης) παρέχονται πλέον στα πανεπιστημιακά ιδρύματα και στην εκπαίδευση. Οι μεγάλες ιδέες και τα οράματα ανήκουν δυστυχώς στο παρελθόν. Η τεχνική, όμως, συγκρότηση μιας παιδείας χωρίς κουλτούρα διαμορφώνει έναν νέο τύπο κοινωνιών.

Είναι αλήθεια, πως τα «κράτη» σήμερα διαθέτουν ισχυρές δικλίδες απέναντι στα αυταρχικά καθεστώτα, τα οποία αναγκάζονται να επιτρέψουν κάποιο βαθμό ελευθερίας λόγω της τεχνολογικής και επιστημονικής προόδου (διαδίκτυο, δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης κ.λπ.). Ωστόσο, στην εποχή μας, ένας νέου τύπου αυταρχισμός προβάλλει: αυτός της «νέας οικονομίας» και των καλούμενων «ελεύθερων αγορών», όπου οι ισχυροί κατέχουν τα «όργανα» (γνώση) και, συνεπώς, «κινούν τον χορό» και τα «παίρνουν όλα». Αντίθετα, οι αδύναμες κοινωνικές ομάδες συνθλίβονται και περιθωριοποιούνται. Εδώ ο ρόλος των διανοουμένων θα ήταν καταλυτικός. Γιατί ίσως μόνον αυτοί θα μπορούσαν να διαφωτίσουν και να καθοδηγήσουν τον λαό, ώστε να καταλάβει τον «νέο κόσμο» και να αντιληφθεί τους πραγματικούς κινδύνους που διατρέχει. Παράλληλα, θα μπορούσαν να επηρεάσουν την εξουσία και να βάλουν κάποιο φραγμό στην ορμή τους.

Είναι γεγονός πως σήμερα, στην εποχή του «πολιτικού ορθολογισμού», που ενισχύεται από τις αμφιβολίες του αυριανού μας κόσμου, διαμορφώνεται μια καινούργια «σπονδυλική στήλη» από διανοούμενους, οι οποίοι θα μπορούσαν ν’ ανοίξουν τον δρόμο για αλλαγές, να γεννήσουν ελπίδα στους λαούς για ένα καλύτερο αύριο. Γιατί η «αντιδιανοούμενη» σημερινή κοινωνία έχει τώρα μεγαλύτερη ανάγκη από ανθρώπους των ιδεών και του πνεύματος. Η υψηλή τεχνολογία, αλλά και οι επιστήμες, εξαρτώνται από ανθρώπους που διαθέτουν ιδέες οι οποίες θα μπορούσαν να αξιοποιήσουν τα επιτεύγματά τους. Η εποχή μας, συνεπώς, έχει ανάγκη από ταγούς με ευρύτερη κατάρτιση, μόρφωση και ήθος. Γιατί επιστήμη και τεχνολογία χωρίς πνεύμα, ψυχή και ευαισθησία δεν μπορούν να οδηγήσουν στην πρόοδο, στην ευημερία και στην ευτυχία των ανθρώπων και των κοινωνιών τους. Χρειάζεται, συνεπώς, να συγκροτηθεί ένα κοινό μέτωπο πολιτών, σωστών πολιτικών και πνευματικών ανθρώπων. Σε μια τέτοια συστράτευση, οι διανοούμενοι οφείλουν να μπουν στην κεφαλή της πορείας. Διαφορετικά, ο κόσμος θα συνεχίζει να «κινείται ανάποδα».