Ζήρας

Σαράντα πέντε χρόνια έκλεισε ο Αλέξης Ζήρας ως κριτικός λογοτεχνίας. Η εκδήλωση που οργάνωσαν στην αρχή της εβδομάδας οι φίλοι προς τιμήν του ανέδειξε μια σειρά προβληματισμούς για την κριτική και τους κριτικούς, αυτούς που «αγαπάμε να μισούμε». Και είναι αλήθεια ότι για τους κριτικούς λογοτεχνίας έχω ακούσει τα μύρια όσα. Πολλοί συγγραφείς τούς κακολογούν –όχι όμως αν γράψουν θετικά για τους ίδιους. Παρατηρώ ότι στην εφημερίδα μας ο έλληνας συγγραφέας θέλει την κριτική να την υπογράφει ο κριτικός της εφημερίδας και όχι κάποιος δημοσιογράφος. Θα δυσανασχετήσει βεβαίως αν αυτή δεν είναι θετική. Το ίδιο συμβαίνει και στις άλλες τέχνες. Το βλέπουμε πιο πολύ στον κινηματογράφο. «Μισούμε» κάποιους κριτικούς, αλλά τους διαβάζουμε. Μπορεί να μην ακολουθούμε πάντα τις προτροπές τους, αλλά ξέρουμε ότι αυτοί «ξέρουν», είναι η δουλειά τους, το επάγγελμά τους. Εκφράζουν τη συνέχεια στην τέχνη που διακονούν. Οι «άλλοι», που γράφουν ευκαιριακές κριτικές, δεν μας εμπνέουν εμπιστοσύνη. Μπορεί να πει κανείς το οξύμωρο: οι κριτικοί, και όταν διαφωνούμε, μας εμπνέουν, έστω, μια «αρνητική εμπιστοσύνη». Ο Ζήρας έχει χαρακτηριστεί ο κριτικός της λογοτεχνίας της μεταπολίτευσης, καθώς ασχολήθηκε συστηματικά με την εποχή του παράλληλα με την κριτική ενασχόλησή του με μεγάλους ξένους μυθιστοριογράφους, κυρίως αυτούς που εκπροσωπούν το μυθιστόρημα ιδεών, όπως ο Καμύ, ο Μαλρό, ο Κάφκα.

Ο Ζήρας είναι μια κινητή εγκυκλοπαίδεια για την ελληνική λογοτεχνία. Μετά τον θάνατο του Αλέκου Αργυρίου παραμένει ο φύλακας των λογοτεχνικών πληροφοριών μας. Σε αυτόν οφείλεται σε μεγάλο βαθμό και το Λεξικό της Ελληνικής Λογοτεχνίας (εκδ. Πατάκης). Είναι ίσως ο μοναδικός κριτικός που κατάφερε να ζει ασκώντας το επάγγελμα του κριτικού. Σύμφωνα με τον Ελιοτ (βλέπε: «Ας κρίνουμε τους κριτικούς» στο Τ. Σ. Ελιοτ, Οι φωνές της ποίησης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) θα έπρεπε να τον κατατάξουμε στην κατηγορία του «επαγγελματία κριτικού». Αλλά οι ομιλητές της εκδήλωσης τον κατέταξαν στην κατηγορία «κριτικός με γούστο», που σύμφωνα με τον Ελιοτ, πάντα, είναι «ο συνήγορος των συγγραφέων για τους οποίους μιλάει, συγγραφέων που συχνά είναι αδίκως λησμονημένοι ή περιφρονημένοι. Μας καλεί να προσέξουμε αυτούς τους συγγραφείς, μας βοηθά να δούμε στο έργο τους αρετές που είχαμε παραβλέψει». Ο Ζήρας γνωρίζει καλά τους ήσσονες ποιητές και πεζογράφους, έχει γράψει συχνά γι’ αυτούς, έχει συντηρήσει ένα κάποιο ενδιαφέρον για το έργο τους. Ως κριτικός δεν έχει παντού φίλους. Αλλοι τον εγκαλούν γιατί την ηπιότητά του και άλλοι για το ότι κινήθηκε στη mainstream λογοτεχνία. Είπαμε, κανείς δεν μπορεί να είναι ευχαριστημένος με έναν κριτικό, αλλά όλοι τον χρειαζόμαστε.