Αμέσως μετά τον θάνατο της Μάργκαρετ Θάτσερ το Διαδίκτυο γέμισε με διάφορα αποφθέγματά της, αποσπάσματα από ομιλίες της και ατάκες με τις οποίες κατατρόπωνε τους αντιπάλους της και επιβεβαίωνε την αποφασιστικότητα και την ηγετική φυσιογνωμία της. Απ’ όλα αυτά τα παραθέματα θα ξεχωρίσω κι εγώ ένα, για δύο λόγους: (α) γιατί αντιπροσωπεύει καλύτερα από κάθε άλλο την ουσία των μεταρρυθμίσεών της και (β) γιατί είναι ιδιαίτερα επίκαιρο για την Ελλάδα: «Το πρόβλημα με τον σοσιαλισμό είναι ότι κάποια στιγμή τελειώνουν τα λεφτά των άλλων».
Αυτό ήταν το πρόβλημα της Βρετανίας το 1979, αυτό ήταν και το πρόβλημα της Ελλάδας το 2009. Με μία διαφορά: και στις δύο περιπτώσεις τα λεφτά των άλλων σπαταλούσαν όχι μόνο οι σοσιαλιστικές αλλά και οι συντηρητικές κυβερνήσεις. Το 1976 η Μεγάλη Βρετανία κατάντησε να ζητήσει δάνειο 2,3 δισ. λιρών από το ΔΝΤ, καθώς η ανεργία και ο πληθωρισμός είχαν φτάσει σε δυσθεώρητα ύψη. Αν διαβάσει κάποιος την αρθρογραφία των αγγλικών εφημερίδων της περιόδου 1976-1979, θα εντυπωσιαστεί με την κατάντια της πρώην αυτοκρατορίας. Ο χειμώνας 1978-79 ήταν ο χειρότερος στην πρόσφατη βρετανική ιστορία λόγων καιρικών, οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών. Ονομάστηκε ο «χειμώνας της δυσαρέσκειας» από την περίφημη εισαγωγική φράση του «Ριχάρδου Γ’» του Σαίξπηρ («Now is the Winter of our Discontent»).
Από αυτόν τον εκπεσμό έσωσε κυριολεκτικά τη Μεγάλη Βρετανία η Μάργκαρετ Θάτσερ με μία σειρά οικονομικών μεταρρυθμίσεων που είχαν σαν στόχο τη μείωση της σπατάλης του κράτους και το άνοιγμα της οικονομίας στον ανταγωνισμό. Το αποτέλεσμα το είδαμε τα χρόνια που ακολούθησαν. Οχι μόνο η επανεκκίνηση της Βρετανίας ήταν εντυπωσιακή αλλά όλοι οι πρωθυπουργοί που ακολούθησαν (και κυρίως ο πιο επιτυχημένος από όλους, ο Τόνι Μπλερ) εφάρμοσαν και διεύρυναν τις πολιτικές της με ιδεολογική ευλάβεια.
Την ίδια εποχή παρόμοιες πολιτικές ακολουθούσε στις ΗΠΑ και ο πρόεδρος Ρόναλντ Ρίγκαν. Η χρονική σύμπτωση, η συνεργασία αλλά και η ιδεολογικοποίηση των μεταρρυθμίσεων, το μαχητικό ηγετικό προφίλ τους και η συμβολή τους στην πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων οδήγησαν πολλούς επιστήμονες και δημοσιολόγους στο λάθος να απομονώσουν αυτές τις πολιτικές από τον διεθνή περίγυρο, προσδίδοντάς τους μάλιστα και ένα λανθασμένο και προβληματικό όνομα: νεοφιλελευθερισμός.
Ομως σχεδόν ταυτόχρονα με τις ΗΠΑ και τη Μεγάλη Βρετανία παρόμοιες πολιτικές εφαρμόστηκαν και σε χώρες τόσο διαφορετικές όπως η Κίνα και η Γαλλία. Σταδιακά ως τα τέλη της δεκαετίας του 1980 και ραγδαία μετά το 1989 οι πολιτικές ανοίγματος των αγορών και υποχώρησης (ή τουλάχιστον ανάσχεσης) του κράτους κυριάρχησαν σε παγκόσμιο επίπεδο. Η Μάργκαρετ Θάτσερ και ο Ρόναλντ Ρίγκαν απλώς συμβόλισαν αυτή την αλλαγή παραδείγματος.
Για το τι οδήγησε σε αυτή την αναγκαιότητα έχουν διατυπωθεί πολλές απλοϊκές εξηγήσεις. Οσο μεγαλύτερες είναι οι ιδεολογικές παρωπίδες τόσο οι εξηγήσεις καταλήγουν να είναι αφελή ιδεολογήματα. Αυτές οι ανακουφιστικές για πολιτικά αδιέξοδα αφηγήσεις βασίζονται σε μια βασική προϋπόθεση: την άγνοια των οικονομικών δεδομένων.
Ετσι ακόμα και σήμερα όσοι κατακρίνουν τη Μάργκαρετ Θάτσερ για σκληρές πολιτικές δεν φαίνεται να θυμούνται την τραγική εικόνα της Βρετανίας πριν από τις μεταρρυθμίσεις. Σας θυμίζει κάτι αυτό; Φυσικά! Οσοι κλαψουρίζουν σήμερα για τις αντίστοιχες μεταρρυθμίσεις που πρέπει επιτέλους να εφαρμοστούν στην Ελλάδα προσπαθούν να ξεχάσουν, αλλά να κάνουν κι εμάς να ξεχάσουμε, την κατάσταση των δεικτών της ελληνικής οικονομίας πριν από την κρίση. Η διαφορά είναι ότι στην περίπτωση της Βρετανίας η Μάργκαρετ Θάτσερ επέβαλε τις μεταρρυθμίσεις και αναζωογόνησε την ετοιμοθάνατη οικονομία της Μεγάλης Βρετανίας, ενώ στην περίπτωση της Ελλάδας το πολιτικό προσωπικό δίνει μάχες χαρακωμάτων ακόμα και για αυτονόητες μεταρρυθμίσεις που θα έπρεπε να είχαν υιοθετηθεί από τον προηγούμενο αιώνα –αν όχι και νωρίτερα.
Η Μάργκαρετ Θάτσερ, ο νεοφιλελευθερισμός κλπ., κατηγορούνται επίσης και για τη διόγκωση του χρηματοπιστωτικού τομέα που οδήγησε στην κρίση του 2008. Το να συνδέει κανείς την πολιτική της Θάτσερ τη δεκαετία του 1980 με τις φούσκες που έσκασαν το 2008 σημαίνει ότι μάλλον συγχέει την αιτιώδη συνάφεια με ένα ακόμα ανακουφιστικό αφήγημα. Η κρίση οφείλεται σε πολλούς λόγους, ένας εκ των οποίων ήταν η ανεπάρκεια αλλά και η ακαταλληλότητα του θεσμικού πλαισίου. Η Μάργκαρετ Θάτσερ και ο Ρόναλντ Ρίγκαν έχουν συμβάλει καθοριστικά (αν και είναι μάλλον άγνωστο) και σε αυτό: στην ανάπτυξη μεθόδων βελτίωσης του κανονιστικού πλαισίου και της καλής νομοθέτησης.
Τι απομένει σήμερα από τις πολιτικές της Μάργκαρετ Θάτσερ; Μια βασική αρχή: Αν θέλεις να αναπτυχθεί μια οικονομία, θα πρέπει να έχεις μια ανοικτή ανταγωνιστική αγορά που να δημιουργεί πλούτο. Μόνο με αυτόν τον πλούτο μπορείς να χρηματοδοτείς με βιώσιμο τρόπο δημόσια αγαθά και κράτος πρόνοιας. Αν περιμένεις να το κάνεις με τα λεφτά των άλλων, θα πρέπει να γνωρίζεις ότι αυτά κάποτε θα τελειώσουν.
Ο κ. Αριστείδης Χατζής είναι αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Τμήμα ΜΙΘΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
