«Η σημερινή κοινωνία είναι μέσα στην ύβριν και είναι θεμελιωδώς άφρων». Το είπε ο Κορνήλιος Καστοριάδης πριν από 20 χρόνια. Και σήμερα ηχεί το ίδιο λογικό και επίκαιρο. Ακόμη πιο επίκαιρο για την Ελλάδα του 2013 είναι το φιλοσοφικό έργο του Καστοριάδη, το οποίο, ξεπερνώντας ψευτοταυτολογικές αναφορές, υποστηρίζει ότι η ανθεκτικότητα του καπιταλισμού δεν τον καθιστά αυτομάτως λογικό ή φυσικό ως σύστημα. Θα μπορούσε να πει κανείς το ίδιο για το ευρώ ή για το παγκόσμιο χρηματοοικονομικό σύστημα; Já það gæti (Ναι, θα μπορούσε), είναι η απάντηση στα ισλανδικά. Ποια θα είναι, όμως, η απάντηση στα κυπριακά;

Καθώς όλα τα παραπάνω μπορεί να ακούγονται κάπως μπερδεμένα, ας τα βάλουμε σε μια σειρά. Ο Καστοριάδης, γνωστός και ως «φιλόσοφος της αυτονομίας», υποστήριζε ότι τα άτομα και οι κοινωνίες πρέπει να μπορούν να θέτουν υπό αμφισβήτηση τις σκέψεις τους και να τις αναθεωρούν, να μην αναγνωρίζουν αυθεντίες και να μη χαρακτηρίζονται από δογματισμό. Πρέσβευε πως όταν υπάρχει η συναίσθηση της δύναμης ότι συλλογικά ή ατομικά έχουμε τη δυνατότητα να αλλάξουμε τα κακώς κείμενα, η συνειδητή αυτοθέσμιση που προκύπτει οδηγεί σε λύσεις και βελτιώνει τις κοινωνικές δομές με δημοκρατικά μέσα.

Ο Καστοριάδης προσέγγιζε με προσοχή τα λεγόμενα «αυταπόδεικτα σχήματα» και αναζητούσε διαρκώς την προέλευσή τους. «Ενα τρίγωνο έχει τρεις γωνίες». Αυτό είναι μια ταυτολογία, δηλαδή μια πρόταση αληθής για όλες τις περιπτώσεις. «Ο καπιταλισμός είναι το πλέον επιτυχημένο οικονομικό σύστημα». Αυτό δεν είναι μια ταυτολογία. Δεν είναι και αυταπόδεικτα λογικό. Κάτι που συνέβαινε πάντα και θα συμβαίνει για πάντα. Πιο απλά, κοινωνίες που δεν γνώρισαν τον καπιταλισμό, ή εκφάνσεις του, δεν ήταν παράλογες ή ελαττωματικές. Απλώς δεν τον γνώρισαν. Αλλά και οι κοινωνίες που επιλέγουν να μην υιοθετούν τον καπιταλισμό, και αυτές δεν είναι παράλογες.

Οι απόψεις του Καστοριάδη επηρέασαν τους επαναστατικούς κύκλους της εποχής του εντός και εκτός γαλλικών συνόρων. Προφανώς επηρέασαν και τους σκανδιναβικούς λαούς. Η Ισλανδία, η οποία το 2008 χρεοκόπησε και γνώρισε μια πρωτόγνωρη κρίση, χρησιμοποίησε πρωτόγνωρα μέσα για να την αντιμετωπίσει. Με αποτέλεσμα σήμερα να έχει εξέλθει από την κρίση και να είναι μια οικονομία σε πλήρη ανάκαμψη.

Εγκαταλείποντας την ταυτολογία «καπιταλισμός ίσον τράπεζες», η Ισλανδία άφησε τις τράπεζές της να χρεοκοπήσουν και δεν μετακύλισε το βάρος της διάσωσής τους στους φορολογουμένους, τους οποίους προστάτεψε πλήρως, καθώς κανείς εκ των Ισλανδών δεν απώλεσε τις καταθέσεις του. Οι εθνικοποιημένες τράπεζες αναγνώρισαν όλες τις καταθέσεις των ισλανδών πολιτών, ενώ το ονομαστικό ύψος των δανείων που είχαν πάρει οι Ισλανδοί μειώθηκε αισθητά, ακολουθώντας το υποτιμημένο νόμισμα. Το αντίθετο επιβλήθηκε στην Κύπρο. Το Eurogroup, ακριβώς όπως διδάσκει ο Καστοριάδης, έθεσε σε αμφισβήτηση το απαραβίαστο των καταθέσεων. Μήπως, όμως, με την πράξη αυτή το Eurogroup ενεργοποίησε άθελά του την επόμενη μεγάλη αμφισβήτηση θεσφάτου, δηλαδή την αμφισβήτηση του ίδιου του ευρώ;

Κατά κάποιους, εντός και εκτός Κύπρου, ο Καστοριάδης σήμερα θα μπορούσε να επανέλθει με το εξής: «Χωρίς νερό πεθαίνω. Χωρίς ευρώ δεν πεθαίνω. Αν πείσω τον εαυτό μου πως θα πεθάνω χωρίς το ευρώ, τότε βιώνω μια ψευδαίσθηση. Και είναι ψυχοφθόρο να ζεις και να πορεύεσαι με ψευδαισθήσεις». Πιο απλά, η σκέψη αυτή αναλύεται στο ότι το ευρώ δεν υπήρχε πάντα. Και είναι λάθος να το αντιμετωπίζουμε ντετερμινιστικά ως παντοτινό, ειδικά όταν όσοι το έχουν επιλέξει δεν κάνουν προσπάθειες για να το διατηρήσουν. Η ευρωζώνη δεν είχε εξαρχής 17 κράτη-μέλη. Μπορεί στο μέλλον να έχει 27, αλλά μπορεί να έχει και 7.

Οι Ελληνες, οι Ιταλοί, οι Κύπριοι και οι Γερμανοί ίσως αποφασίσουν ότι δεν μπορούν να υπηρετούν και να υποφέρουν για κάτι που τους δεσμεύει, ειδικά όταν το επέλεξαν για να τους διευκολύνει και να τους προσφέρει κοινωνική ευημερία. Πιο απλά, στη βάση της έννοιας της αυτονομίας του Καστοριάδη (διασταλτικά ερμηνευμένης), δεν υπάρχει ένας τρόπος και ένας δρόμος για την ευημερία. Και δεν υπάρχει τίποτα το μη αναστρέψιμο. Αν αυτό γίνει αντιληπτό, θα μπορούσε να απελευθερώσει τους ευρωπαϊκούς λαούς από τα στερεότυπα και τους φόβους που προκαλεί η αβεβαιότητα για το μέλλον της ευρωζώνης.

Είναι ξεκάθαρο, λοιπόν, πως η εισαγωγική φράση του Καστοριάδη, που ειπώθηκε σε διάλεξη στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης προ 20 ετών, έχει ειδικό βάρος. Δεν είναι μια απλή διαπίστωση. Είναι περισσότερο μια πρόσκληση για φυγή από την ύβρη και την αφροσύνη, με τη μετάβαση στην αρετή και στη νόηση. Ποια είναι, όμως, η πραγματική αρετή και ποια η πιο στέρεα νόηση; Ο καθένας απαντά για τον εαυτό του και μπορεί να αλλάξει την απάντησή του όταν αλλάζουν οι συνθήκες. Αυτή είναι άλλωστε η ουσία της αυτονομίας.

*Δημοσιεύθηκε στο ΒΗmagazino το Σάββατο 23 Μαρτίου 2013