ΤO BHMA / The New York Times

Όταν μου ζητήθηκε να σκηνοθετήσω τη «Φωλιά του κούκου», οι φίλοι μου με προειδοποίησαν να μην το σκεφτώ καν.

Η ιστορία είναι τόσο πολύ αμερικανική, μου έλεγαν, που εγώ, ένας μετανάστης που μόλις αποβιβάστηκα στη χώρα, δεν θα μπορούσα σε καμία περίπτωση να την αποδώσω καλά. Οι λόγοι που με οδήγησαν να κάνω την ταινία προκάλεσαν έκπληξη. Για μένα δεν ήταν απλώς λογοτεχνία, ήταν η πραγματική ζωή, η ζωή που έζησα στην Τσεχοσλοβακία από τη γέννησή μου το 1932 μέχρι το 1968. Το Κομουνιστικό Κόμμα ήταν η δική μου νοσοκόμα Ράτσιντ, που μου έλεγε τι μπορούσα και τι δεν μπορούσα να κάνω. Τι μου επιτρεπόταν να πω και τι όχι. Πού μπορούσα να πηγαίνω και πού όχι. Ακόμα και ποιος ήμουν και ποιος δεν ήμουν.

Τώρα, χρόνια αργότερα, ακούω τη λέξη «σοσιαλιστής» να εκσφενδονίζεται από πρόσωπα όπως ο Ρικ Πέρι, ο Νιούτ Γκίνγκριτς, ο Ρικ Σαντόρουμ, ο Σον Χάνιτι, ο Ρας Λίμποου και άλλοι. Προειδοποιούν ότι ο πρόεδρος Μπαράκ Ομπάμα είναι σοσιαλιστής. «Το Obamacare είναι σοσιαλισμός» διαμαρτύρονται οι αντίπαλοι της πολιτικής του Ομπάμα. Όμως εξισώνουν λανθασμένα τον σοσιαλισμό της δυτικής Ευρώπης και του κράτους που παρέχει κοινωνική ασφάλιση και υπηρεσίες υγείας με τον μαρξιστικό-λενινιστικό ολοκληρωτισμό. Αυτό με προσβάλει και ευτελίζει τις εμπειρίες εκατομμυρίων ανθρώπων που έχουν ζήσει ή εξακολουθούν να ζουν υπό σοσιαλιστικά καθεστώτα βάρβαρης μορφής.

Ο πατέρας της κουνιάδας μου, Γιάν Κούνασεκ, έζησε στην Τσεχοσλοβακία όλη τη ζωή του. Ανήκε στη μεσαία τάξη και είχε ένα μικρό πανδοχείο σε κάποιο μικρό χωριό. Μια νύχτα του χειμώνα του 1972, κατά τη διάρκεια μιας χιονοθύελλας, ένας άντρας βρεγμένος ως το κόκαλο τον ξύπνησε στις 2 τα ξημερώματα. Ο άντρας έμοιαζε άπορος και ενώ ζητούσε καταφύγιο, δεν έπαψε στιγμή να καταριέται τους κομουνιστές. Ο ηλικιωμένος κ. Κούνασεκ τον λυπήθηκε και του πρόσφερε στέγη για το βράδυ.

Λίγες ώρες αργότερα, ο κ. Κούνασεκ ξύπνησε ξανά, αυτή τη φορά από τρεις αστυνομικούς με πολιτικά. Τον συνέλαβαν, τον κατηγόρησαν για υπόθαλψη εγκληματία και τον καταδίκασαν σε αρκετά χρόνια σκληρής εργασίας στα ορυχεία ουρανίου. Το κράτος κατάσχεσε την περιουσία του. Όταν τελικά αφέθηκε ελεύθερος, άρρωστος και χωρίς καθόλου χρήματα, πέθανε μέσα σε λίγες εβδομάδες. Πολλά χρόνια αργότερα μάθαμε ότι ο νυχτερινός επισκέπτης δούλευε για την αστυνομία. Σύμφωνα με τους κομουνιστές, ο κ. Κούνασεκ ήταν ταξικός εχθρός και έπρεπε να τιμωρηθεί.

Κι εγώ ο ίδιος βρέθηκα κάποτε σε μια εξίσου παράλογη, αλλά λιγότερο θλιβερή, κατάσταση όταν δούλευα στην τσεχική τηλεόραση ως παρουσιαστής, επιλέγοντας ταινίες, στις αρχές της δεκαετίας του ’50. Ήταν ζωντανή εκπομπή κι έτσι δεν υπήρχε περιθώριο να καλυφθούν ηχητικά οποιεσδήποτε ενοχλητικές πολιτικές αναφορές. Για κάθε φράση, ακόμα και στις υποτιθέμενες αυθόρμητες συνεντεύξεις, προϋπήρχε σενάριο, το οποίο είχε εγκριθεί από τους λογοκριτές, πριν βγει κατά λέξη στον αέρα.

Όταν ετοίμαζα τη συνέντευξη του συντρόφου Χομόλα, ενός ισχυρού στελέχους του Κομμουνιστικού κόμματος, του έστειλα τις ερωτήσεις, αλλά δεν έλαβα ποτέ τις απαντήσεις του. Το αφεντικό μου, επίσης ισχυρό στέλεχος του κόμματος, μου είπε: «Είναι τεμπέλης! Γράψε τις απαντήσεις του και θύμισέ του να τις αποστηθίσει».

Ο σύντροφος Χομόλα κατέφθασε για τη συνέντευξη τελευταία στιγμή. Όταν δόθηκε το σήμα έναρξης και έθεσα την πρώτη ερώτηση, έψαξε στην τσέπη του, έβγαλε το χαρτί με τις απαντήσεις μου και ξεκίνησε να τις διαβάζει – με τρόπο περίεργο και υποτακτικό – μαζί με κάθε αθέλητο γραμματικό λάθος. Κι έτσι συνεχίστηκε ολόκληρη η συνέντευξη, με εμένα να νιώθω απελπισμένος. Στην αίθουσα αρχισυνταξίας, το αφεντικό μου ήταν σε έξαλλη κατάσταση. Την επομένη απολύθηκα, επειδή έγινα αιτία να γελοιοποιηθεί ένας εκπρόσωπος του κράτους.

Όποια και αν είναι τα μειονεκτήματά του, δεν βλέπω στον Ομπάμα έναν «σοσιαλιστή» και δεν υπάρχουν, ευτυχώς, ενδείξεις ενός ανάλογου συστήματος σε αυτή τη σπουδαία χώρα. Ο κ. Ομπάμα κατηγορείται ότι προσπαθεί να διευρύνει τις αρμοδιότητες της κυβέρνησης – στον τομέα της υγείας, στο δημοσιονομικό τομέα, στην αυτοκινητοβιομηχανία κ.ο.κ. Είναι εύλογο να αναρωτιόμαστε εάν η ομοσπονδιακή κυβέρνηση θα πρέπει να έχει διευρυμένη εξουσία: η Αμερική, προς τιμήν της, θέτει σε αμφισβήτηση το παραπάνω από την ημέρα της γέννησής της. Ας είμαστε όμως σαφείς για το πόσο τρομαχτικός μπορεί να γίνει πραγματικά ο σοσιαλισμός.

Ο Μαρξ πίστευε ότι μπορούμε να εξαλείψουμε τις κοινωνικές ανισότητες και ο Λένιν δοκίμασε τις ιδέες αυτές στη Σοβιετική Ένωση. Το όνειρό του ήταν η δημιουργία μιας αταξικής κοινωνία. Όμως κυριάρχησε η πραγματικότητα, όπως συμβαίνει πάντα. Και τα αποτελέσματα ήταν δυσβάσταχτα. Αίμα κύλησε στους δρόμους της Ρωσίας. Η σοβιετική ελίτ σφετερίστηκε κάθε προνόμιο. Οι συκοφάντες είχαν επίσης ορισμένα προνόμια και οι φτωχοί δεν είχαν κανένα. Όλο το ανατολικό μπλοκ, συμπεριλαμβανομένης της Τσεχοσλοβακίας, ακολούθησε την ίδια μίζερη πορεία.

Δεν είμαι σίγουρος αν σήμερα οι Αμερικανοί μπορούν να κατανοήσουν πόσο επιθετικός υπήρξε ο σοσιαλισμός. Δεν ήταν απλώς, όπως υποστηρίζουν οι επικριτές του Ομπάμα, ένα κράτος με συγκεντρωτική εξουσία και τόσο «παραφουσκωμένο», που στραγγάλισε την ιδιωτική πρωτοβουλία. Ήταν ένα σύστημα αρπαγής που σάρωσε στο διάβα του τα πάντα, όλα στο όνομα της «κοινωνικής δικαιοσύνης».

Αυτό που χρειαζόμαστε δεν είναι οι αγώνες για την τέλεια κοινωνική δικαιοσύνη – που εξάλλου δεν υπήρξε ποτέ και ούτε πρόκειται να υπάρξει – αλλά για κοινωνική αρμονία. Η αρμονία στη μουσική είναι, εκ φύσεως, απολαυστική και κατευναστική. Σε μια ορχήστρα, διαφορετικοί μουσικοί και όργανα παίζουν μαζί φτιάχνοντας μία ενιαία μελωδία.

Σήμερα, η δημοκρατία μας, μια αξιοθαύμαστη συνάθροιση τόσο διαφορετικών συντελεστών, χρειάζεται απεγνωσμένα μια τέτοια ενότητα. Αν όλοι οι συμμετέχοντες παίξουν τίμια και έχουν γνώμονα το κοινό καλό, θα μπορέσουμε να επιτύχουμε την αρμονία που διέφυγε από το δογματικό σοσιαλιστικό εγχείρημα. Αν όμως ένα μέρος του όλου ή ένα μόνο άτομο δεν συγχρονιστεί με τους υπόλοιπους, η μουσική θα μετατραπεί σε κακοφωνία.

Δεν ζητώ από τον κ. Ομπάμα και τους επικεφαλής του Ρεπουμπλικανικού κόμματος να παίζουν τα όργανα τους με τον τρόπο που οι ίδιοι επιλέγουν. Αυτό που ζητώ είναι ο καθένας να έχει στο μυαλό του τον υψηλό σκοπό της πατρίδας μας. Διαφορετικά, η ηχηρή δυσαρμονία θα γίνει τόσο δυνατή ώστε να ξυπνήσει έναν νέο Μαρξ ή ακόμα χειρότερα.

*Ο Τσέχος σκηνοθέτης Μίλος Φόρμαν έχει βραβευτεί με Όσκαρ από την Αμερικανική Ακαδημία Κινηματογράφου για τις ταινίες του «Η φωλιά του κούκου» και «Αμαντέους».