Οσο η µετάφραση της παραβατικής αυτής σοφόκλειας τραγωδίας παραµένει αδηµοσίευτη, γυρεύει κάθε τόσο έντυπο φως, για να δοκιµαστεί η αντοχή της. Αυτό το νόηµα έχει και η προκείµενη προδηµοσίευση, µε µιαν επιλογή στην οποία ενέχεται και ο «κρυφός» Καβάφης. Ο λόγος για τον αυτοκτονικό µονόλογο του Αίαντα στην οµώνυµη τραγωδία του Σοφοκλή, που ζήλεψε ο Αλεξανδρινός τον τελευταίο του στίχο ( Τα δ’ άλλα εν Αδου τοις κάτω µυθήσοµαι ), επιγράφοντας µ’ αυτόν το οψιµότερο αρχαιόθεµο ποίηµά του, χρονολογηµένο τον Φεβρουάριο του 1913. Προηγείται όµως µεταφρασµένος ο αυτοκτονικός µονόλογος του ήρωα:
«Είναι στηµένος ο σφαγέας, τόσο που να µπορεί / κάθετα να µε κόψει – µιλώ σαν κάποιον που έχει / ακόµη τον καιρό να λογαριάζει. / ∆ώρο του Εκτορα αυτό το ξίφος, του ξένου που τον µίσησα / όσο κανέναν άλλο – χειρότερο εχθρό δεν είδανε τα µάτια µου. / Είναι ο σφαγέας στηµένος στο χώµα της αντίπαλης Τρωάδας, / στο αµόνι ακονισµένος που τρώει το σίδηρο. / Καλά και µε την πρέπουσα φροντίδα, τον έµπηξα ο ίδιος, / τόσο που πρόθυµος το σώµα αυτό θα θανατώσει γρήγορα / Είµαστε έτοιµοι λοιπόν, πανέτοιµοι.// Και τώρα, ω ∆ία, απ’ όλους πρώτον, καταπώς αρµόζει, / εσένα επικαλούµαι, βοήθεια ζητώντας. / ∆εν σου ζητώ µεγάλη χάρη: µαντατοφόρο στείλε, / να πει στον Τεύκρο το πικρό µαντάτο. Πρώτος αυτός στα χέρια του / να µε σηκώσει απ’ το µατοβαµµένο µου σπαθί, να µην προλάβουν / οι εχθροί και µείνω απορριγµένος, λεία στα λαίµαργα σκυλιά και στα κοράκια. / Τόσο µονάχα, ∆ία, σε ικετεύω. // Συνάµα ανακαλώ / τον χθόνιο, ψυχοποµπό Ερµή, να µε κοιµίσει ήρεµα, όταν απότοµα πηδώντας / πάνω σ’ αυτό το ξίφος, θα σχίσω την πλευρά µου, / δίχως να σφαδάξω. / Φωνάζω ακόµη να παρασταθούν οι αθάνατες παρθένες, / που επιβλέπουν συνεχώς όλα τα πάθη των βροτών. Τις Ερινύες καλώ, σεµνές κι ωκύποδες, να µάθουν / πόσο άδικα απ’ τους Ατρείδες χάνοµαι, ο δύσµοιρος. / Αυτούς κακήν κακώς να τους αρπάξουν, να τους εξολοθρεύσουν, / εµένα βλέποντας που µε το ίδιο µου το χέρι σφάζοµαι και σβήνω. / Ετσι κι αυτοί ν’ αφανιστούν, σφαγµένοι να βρεθούν / από το χέρι των παιδιών τους. / Φανείτε, εκδικηθείτε, Ερινύες, τώρα, το αίµα τους γευθείτε / κανέναν µέσα στον στρατό µη λυπηθείτε. // Ηλιε µου εσύ, που κυβερνάς ψηλά στον ουρανό / το ένιππο άρµα σου, όταν πάρει το µάτι σου την πατρική µου γη / συγκράτησε για λίγο το χρυσό σου χαλινάρι, κι ανάγγειλε / ολόκληρη τη συµφορά, µε το µοιραίο τέλος της, / στον γέροντα πατέρα µου και στη φτωχή µου µάνα. Οταν η δύστυχη / ακούσει αυτή την είδηση, / µεγάλον κοπετό σίγουρα θα σηκώσει σ’ όλη την πόλη. // Αλλά σε τίποτα δεν ωφελεί αυτός ο µάταιος θρήνος. / Πρέπει το πράγµα να τελειώσει, όσο µπορεί πιο γρήγορα. / Θάνατε, ω Θάνατε, έφτασε η ώρα, / έλα και ρίξε πάνω µου τώρα το βλέµµα σου, παρότι θα ’χω όλον τον καιρό / µαζί σου να συνοµιλώ. Ω λάµψη πάµφωτης ηµέρας, Ηλιε αρµατηλάτη, / για ύστατη φορά σας χαιρετώ – ποτέ ξανά, Ω φέγγος, χώµα ιερό της πατρικής µου γης, της Σαλαµίνας, / ω βάθρο της προγονικής εστίας, ω δοξασµένη Αθήνα, / σύντροφοι ναυτικοί, κρήνες, ποτάµια, κάµποι γύρω της Τρωάδας, / σας αποχαιρετώ. Εσείς µε αναθρέψατε.
Αυτή ’ναι η τελευταία λέξη που προφέρει ο Αίας, / τ’ άλλα στους ένοικους κάτω του Αδη θα διηγηθώ».
Επεται το οµόθεµο ποίηµα του Κ. Π. Καβάφη:
«Τωόντι» είπε ο ανθύπατος, κλείοντας το βιβλίο, «αυτός / ο στίχος είν’ ωραίος και πολύ σωστός, / τον έγραψε ο Σοφοκλής βαθιά φιλοσοφώντας. / Πόσα θα πούµ’ εκεί, πόσα θα πούµ’ εκεί, / και πόσο θα φανούµε διαφορετικοί. / Αυτά που εδώ σαν άγρυπνοι φρουροί βαστούµε, / πληγές και µυστικά που µέσα µας σφαλνούµε, / µε καθηµερινή αγωνία, βαριά, / ελεύθερα εκεί και καθαρά θα πούµε». // «Πρόσθεσε» είπε ο σοφιστής, µισοχαµογελώντας, / «αν τέτοια λεν εκεί, και αν τους µέλει πια». Σε υστερόγραφο κάποια στοιχεία ανταπόκρισης της σοφόκλειας τραγωδίας στην επική παράδοση. Προέχει το µυθολογικό απόθεµα: τα όπλα του Αχιλλέα, κατά βούληση και της Αθηνάς, επιδικάζονται µεροληπτικά στον Οδυσσέα, προκαλώντας την µήνιν και τη µανία του Αίαντα, η οποία, µέσα από τη ζωοκτονία, περνάει στην αυτοκτονία. ∆ύο αναφορές στην Ιλιάδα εξέχουν στη σοφόκλεια ανταπόκριση: η αντιπαθητική και συνάµα συµπαθητική σχέση του Αίαντα µε τον Εκτορα, δηλωµένη και µε τη µοιραία ανταλλαγή των όπλων τους· η µεταφορά της ιλιαδικής συζυγικής οµιλίας, της έριδας για την ταφή και του νεκρώσιµου νόστου από τον Εκτορα στον Αίαντα.
Τόσα φτάνουν, υποθέτω, αν δεν περισσεύουν.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
