Ζεύγος, που θα µπορούσε να θεωρηθεί οµόλογο µ’ εκείνο της ποίησης και της πολιτικής. Υπό τον όρο ότι η ποίηση καλλιεργεί τη γλώσσα προπάντων ως λόγο µεταφορικό, ενώ η πολιτική παινεύεται πως κυριολεκτεί, προσηλωµένη φανατικά στην πραγµατικότητα. Ετσι εξηγείται, λένε, η αµοιβαία τους ένταση, η οποία σε οριακές περιστάσεις φτάνει στη δραµατική σύγκρουση. Πόσο αληθεύει αυτή η αντιθετική σύζευξη παραµένει ζήτηµα συζητήσιµο· ως σχήµα πάντως δελεάζει όσους τους βολεύει, και στις δύο µεριές. Κάτι που ενδέχεται να ισχύει και στη δική µου περίπτωση, από την ώρα που αποφάσισα να ψάξω ίχνη πολιτικής στην εξελισσόµενη ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη, αφού ούτε αµιγής µεταφορικός λόγος φαίνεται να υπάρχει ούτε κυριολεκτικός. Οι δύο αυτοί τρόποι όχι µόνον διασταυρώνονται, αλλά συχνά πυκνά και ανταλλάσσονται, καθώς κάποιες µεταφορές µεταβάλλονται καθ’ οδόν σε κυριολεξίες και κάποιες κυριολεξίες σε µεταφορές.

Μ’ αυτούς τους όρους προχωρώ σε δύο παραδειγµατικές περιπτώσεις, όπου η µεταφορική ποίηση του Ελύτη προσγειώνεται στην πολιτική κυριολεξία: η µία εντοπίζεται στη Μαρία Νεφέλη , ευνοηµένη και από το αντιεξουσιαστικό της κλίµα· η δεύτερη στον Μικρό Ναυτίλο, είδος µεικτό και θεληµατικά παράνοµο, στον βαθµό που µεταφέρει µέσα στο σώµα του ποιήµατος τα εργαλειακά σύνεργα της ποίησης.

Σε όλο το µήκος της «σκηνικής» (όπως την ήθελε ο Ελύτης) Μαρίας Νεφέλης αναγνωρίζονται µικροσκοπικά ίχνη πολιτικής κυριολεξίας. Υπάρχουν όµως και κάποια σηµεία όπου η πολιτική κυριολεξία παίρνει το πάνω χέρι. Οπως στην τελευταία αντιφωνία της συλλογής, µοιρασµένη ακριβοδίκαια. Το πράγµα προφαίνεται ήδη στους επίτιτλους των δύο φωνών: το µέρος της Μαρίας Νεφέλης επιγράφεται «Ο Στάλιν»· του Αντιφωνητή «Η Ουγγρική Εξέγερση». Εκείνη σφραγίζει το διαµαρτυρικό της µανιφέστο µε τη φράση: Κάθε καιρός κι ο Στάλιν του. Αυτός µε µιαν αντίρροπη διακήρυξη: Κάθε καιρός κι η Ουγγρική του εξέγερση. Η Μαρία Νεφέλη ενδιαµέσως αποφαίνεται: οι πολλοί παραποιούν τον Ενα. Ο Αντιφωνητής αντιστρέφει τους δύο όρους: τους πολλούς παραποιεί ο Ενας. Εκείνη προειδοποιεί: Οταν ακούς «τάξη», ανθρώπινο κρέας µυρίζει. Και αυτός, µε τον δικό του τρόπο, αποκαλύπτοντας τον εκτελεστικό παράγοντα καταστολής της προδοµένης εξέγερσης, καταγγέλλει: εν ονόµατι / του Κόµµατος και του Λαού προχωράει µε κάννες και µ’ ερπύστριες. ∆εν χρειάζονται υποθέτω σχόλια. Ισως ωστόσο παραµένει µια απορία: πότε γράφονται αυτά τα τολµηρά, τα οποία δηµοσιεύονται το 1978, µε καθυστέρηση τουλάχιστον µιας εικοσαετίας;

Προχωρώ τώρα στον πολύτροπο Μικρό Ναυτίλο, συστήνοντας µε υποχρεωτική συντοµία την ταυτότητά του. Σφηνωµένος ανάµεσα στο Ηµερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου (1984) και στα Ελεγεία της Οξώπετρας (1991), κυκλοφορεί το 1985. Περιβάλλεται από την «Είσοδο» και την «Εξοδο», και αρθρώνεται σε τρία εναλλασσόµενα κεφάλαια, µε δάνειο τίτλο το καθένα: το ένα επονοµάζεται Μυρίσαι το Αριστον (από κοντάκιο του Ρωµανού)· το άλλο Και µε φως και µε θάνατον (από Ωδή του Κάλβου)· το τρίτο Οττω τις έραται (από ποίηµα της Σαπφώς). Μαζί τους ωστόσο συµπλέκεται και ένα αλλότριο (στη σύλληψη και στην εκτέλεση) µέρος, το οποίο µάλιστα προτάσσεται και εξαγγέλλεται ως Προβολέας.

Επιµερίζεται σε τέσσερις προβολές, ρίχνοντας φως σε σκοτεινά δρώµενα της πολιτικής ζωής του Ελληνισµού, από την αρχαιότητα έως τις µέρες µας, σε γλώσσα ανυποχώρητης κυριολεξίας.

Παραθέτω πέντε δείγµατα: τρία από τον α’ Προβολέα και δύο από τον δ’:

1. ∆ικαστήριο υπαίθριο στην αρχαία πόλη των Αθηνών. Φτάνουν οι κατηγορούµενοι και προχωρούν ανάµεσα σε βλαστήµιες και κραυγές: Θάνατος! Θάνατος!

2. Ναύπλιο. Ελληνες και Βαυαροί αξιωµατικοί στο Υπασπιστήριο του Βασιλέα συνοµιλούν χαµηλόφωνα. Ενας αγγελιοφόρος παίρνει το µήνυµα και φεύγει κατά τα σκαλιά που οδηγούνε ψηλά στο Παλαµήδι.

3. Κτίσµατα χαµηλά στο ΕΑΤ/ΕΣΑ. Στο προαύλιο µεθυσµένοι οπλίτες. Αγριοφωνάρες και αισχρές χειρονοµίες. Ο αξιωµατικός που βγαίνει από κάποιο κελί κάτι λέει στον στρατιωτικό ιατρό. Πίσω του ακούγονται γδούποι και οιµωγές.

4. Μια ειδική επιτροπή, που επέχει θέση Στρατοδικείου, καταδικάζει τον Καραϊσκάκη ως «επίβουλον προδότην της πατρίδος».

5. Στην Κύπρο, άνθρωποι σταλµένοι από τη δικτατορική κυβέρνηση των Αθηνών στήνουν – µε σκοπό να τον δολοφονήσουν – ενέδρα στον Εθνάρχη Μακάριο, που µόλις καταφέρνει να διαφύγει.

Οι προβολές αυτές (συνολικά 28· 7 σε κάθε Προβολέα ) αποτελούν ισότιµο µέρος στο εσωτερικό της συλλογής, συστήνοντας µιαν άλλη, σκοτεινή όψη της ποίησης του Ελύτη: απροκάλυπτα πολιτική.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ