ΤΟ ΒΗΜΑ/ The Project Syndicate
Οποιαδήποτε σύγκριση ανάμεσα στην οργή της φύσης, που έπληξε την Ιαπωνία το Μάρτιο του 2011 και την ανθρώπινη οργή, που βίωσε η Νορβηγία 4 μήνες αργότερα, μπορεί να ακούγεται άστοχη. Ωστόσο οι δύο χώρες, αντιμέτωπες με τις αντίστοιχες τραγωδίες τους, επέδειξαν έναν παρεμφερή συνδυασμό πλεονεκτημάτων και ελαττωμάτων.
Και στις δύο περιπτώσεις, η αντίδραση των πολιτών υπήρξε αξιοσημείωτη. Δέχτηκαν τα γεγονότα με αξιοπρέπεια, επιβεβαιώνοντας έτσι την ύπαρξη εθνικής συνοχής. Παρ’ όλο όμως που οι πολίτες ένιωσαν πιο σίγουροι από ποτέ για τις αξίες τους, οι επιδόσεις των αρχών ασφαλείας κρίνονται ως ανεπαρκείς. Σαν αποτέλεσμα, και προς τιμήn των δύο λαών, οι Ιάπωνες και Νορβηγοί χρειάστηκε να συμπληρώσουν με τη δική τους επινοητικότητα τις οργανωτικές αδυναμίες των υπεύθυνων ασφαλείας.
Η σύγκριση όμως τελειώνει σταματάει εδώ. Η Φουκουσίμα θα μείνει παντοτινό παράδειγμα της μοναδικότητας της πυρηνικής ενέργειας: όσο τα πράγματα πάνε καλά, η πυρηνική είναι φθηνότερη και καθαρότερη πηγή ενέργειας από όλες τις άλλες. Σε αντίθεση όμως με τις άλλες πηγές, όταν κάτι πάει στραβά, οι συνέπειες είναι καταστροφικές.
Αντίθετα, το δίδαγμα από την τραγωδία της Νορβηγίας είναι ότι οι λέξεις μπορούν να σκοτώσουν, και ότι η ακροδεξιά ιδεολογία – σε συνδυασμό ίσως με την εξάρτηση στα βίαια βιντεοπαιχνίδια – μπορεί να οδηγήσει σε φρικτές συνέπειες. Τι θα μπορούσε, φανταστείτε, να συμβεί αν ένας παρανοϊκός φορέας μιας τέτοιας απόλυτης ιδεολογίας αποκτήσει τον έλεγχο ενός πυρηνικού όπλου;
Βρέθηκα πέρσι στην Νορβηγία, και επιστρέφοντας έφερα μαζί μου τον θαυμασμό για το σκανδιναβικό κοινωνικό μοντέλο, και ιδιαίτερα την νορβηγική εκδοχή του. Είχα σχηματίσει την εντύπωση ότι η χώρα είναι τόσο πολιτισμένη, ώστε σε έναν μετά-δυτικό κόσμο, η Δύση θα είχε πολλά να μάθει από τις σκανδιναβικές χώρες. Συγκεκριμένα, αυτό που κάνει τόσο ελκυστικό το σκανδιναβικό μοντέλο είναι η σεμνή και έντιμη άσκηση της εξουσίας, η ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών, το χαμηλό επίπεδο οικονομικής ανισότητας και η σχετικά ανθρώπινη μεταχείριση των μεταναστών. Πώς θα μπορούσα να μαντέψω ότι αυτό το τελευταίο θα πυροδοτούσε το μίσος ενός ψυχοπαθούς νεαρού Νορβηγού;
Ψυχοπαθείς μπορεί να εμφανιστούν ακόμα και στις πιο πολιτισμένες κοινωνίες. Στην πραγματικότητα, ο συνδυασμός της ελεύθερης πρόσβασης σε όπλα σε μια χώρα όπως οι ΗΠΑ, και της έλλειψης «κουλτούρας ασφάλειας» σε μια χώρα όπως η Νορβηγία, μπορεί να ενθαρρύνει την δράση μανιακών δολοφόνων.
Όσο πιο ευτυχισμένη και πολιτισμένη είναι μια χώρα, τόσο πιο ακραίοι μπορεί να γίνουν οι περιθωριοποιημένοι εξτρεμιστές της. Από αυτή την άποψη, ένα μετριοπαθές πολιτικό περιβάλλον θα μπορούσε να αποτελεί, εκτός από όφελος για μια κοινωνία, και το τρωτό σημείο της. Ίσως μερικοί άνθρωποι να βαριούνται μέχρι θανάτου σε μια χώρα που ευημερεί και, ελλείψει οποιασδήποτε εσωτερικής ή εξωτερικής απειλής, να εφευρίσκουν μανιωδώς φανταστικούς δαίμονες.
Αυτό που είχα θαυμάσει κατά τις επισκέψεις μου στο Όσλο ήταν το χαλαρά μέτρα ασφαλείας, όπου ο καθένας μπορεί να περπατήσει μπροστά από τα βασιλικά ανάκτορα και να δει το βασιλιά να κουβαλάει τα χιονοπέδιλά του στο μετρό σαν απλός πολίτης. Αντίθετα, στη Γαλλία, οι πολίτες δε μπορούν να περάσουν ούτε από το πεζοδρόμιο μπροστά από το Μέγαρο των Ηλύσιων. Συχνά διαμαρτύρονται μάλιστα για την πανταχού παρούσα αστυνομία στην δημοκρατική, αλλά υπέρ-ελεγχόμενη χώρα τους.
Η πομπώδης επισημότητα που περιβάλλει την άσκηση της πολιτικής εξουσίας στη Γαλλία δεν έχει καμία σχέση με τη ρουστίκ απλότητα ενός «μικρού, αλλά περήφανου λαού», όπως τον χαρακτήρισε ο πρωθυπουργός της Νορβηγίας μετά τα γεγονότα. Όμως τώρα, στον απόηχο της νορβηγικής τραγωδίας, πολλοί Γάλλοι νιώθουν δικαίως ή αδίκως ασφαλείς, γνωρίζοντας ότι στη χώρα τους δε θα μπορούσε να λάβει χώρα συγκέντρωση με εκατοντάδες νέους χωρίς την καθησυχαστική παρουσία καλά οπλισμένων αστυνομικών.
Ωστόσο η υπεράσπιση των νορβηγικών αξιών της ελευθερίας, της ισότητας, της διαφορετικότητας, και του σεβασμού για τον άλλο δεν είναι διόλου ασύμβατες με την ασφάλεια. Πράγματι, οι ανοιχτές κοινωνίες, ειδικά αν θέλουν να ανταγωνιστούν τις μη-δημοκρατικές χώρες, πρέπει να γίνουν πιο μυώδεις: για να είσαι ανοιχτός, πρέπει να διαθέτεις και ισχύ.
Επιπλέον, η τραγωδία του Όσλο συμπίπτει με την άνοδο του δημαγωγικού λαϊκισμού σε ολόκληρη τη Δύση, από το κίνημα του κόμματος του Τσαγιού στις ΗΠΑ μέχρι τα ακροδεξιά κόμματα σε ολόκληρη την Ευρώπη. Όπως ανέφερα στο βιβλίο μου «The Geopolitics of Emotion» (Η Γεωπολιτική του Συναισθήματος) που μεταφράστηκε και στα νορβηγικά, ο λαϊκισμός είναι το άμεσο προϊόν μια κουλτούρας φόβου.
Θα ήταν εύκολο να συνδέσει κανείς την τραγωδία στη Νορβηγία μόνο με την άνοδο των ακροδεξιών πολιτικών δυνάμεων εκεί, αλλά θα ήταν αφελές να αποκλειστεί οποιαδήποτε σύνδεση μεταξύ των δύο φαινομένων. Γνωρίζουμε όλοι πολύ καλά ότι ο τρόμος αναπτύσσεται χάρη σε ένα συνδυασμό φόβου, μισούς και απανθρωπιάς.
