Ενώ πολλοί ισχυρίζονται ότι δεν υπάρχουν πια πολιτικοί με τη «στόφα» του ηγέτη, λίγοι μπαίνουν στον κόπο να υποστηρίξουν αυτή τη γνώμη με σοβαρά επιχειρήματα. Γιατί σαθρά επιχειρήματα υπάρχουν αρκετά. Πρώτον, υποστηρίζεται ότι η ποιότητα των πολιτικών σήμερα είναι χειρότερη από ό,τι ήταν στο παρελθόν. Δυστυχώς όμως είναι αδύνατο να μετρηθεί διαχρονικά η ποιότητα του πολιτικού προσωπικού. Αλλωστε η εικόνα μερικών ιστορικών ηγετών εξωραΐζεται- αναδεικνύουμε την προσφορά τους, υποβαθμίζουμε τα λάθη τους.
Δεύτερον, πολλοί σύγχρονοι ηγέτες κατηγορούνται για αναποφασιστικότητα. Περισσότερη αποφασιστικότητα θα ήταν χρήσιμη, εφόσον βέβαια δεν κατέληγε σε αυταρχισμό. Σήμερα ευτυχώς οι ηγέτες δρουν μέσα στα όρια που επιβάλλει το δημοκρατικό πολίτευμα. Π.χ., σε μια δημοκρατία δεν θα έπρεπε ο ηγέτης να φροντίσει να «πληρώσουν οι κλέφτες» με πολύ συνοπτικές διαδικασίες, γιατί τότε θα ανέτρεπε την ισορροπία ανάμεσα στην απόδοση δικαιοσύνης και στο κράτος δικαίου. Τρίτον, προβάλλεται το επιχείρημα ότι οι σημερινοί ηγέτες δεν είναι ικανοί να χαράξουν διέξοδο από την κρίση ούτε να προσφέρουν ένα όραμα. Ωστόσο η κρίση είναι πολυεπίπεδη και δεν υπάρχουν εύκολες διέξοδοι. Οι οικονομίες είναι πλέον ανοιχτές και σε ορισμένες περιοχές, όπως στην ευρωζώνη, οι ηγέτες δεν έχουν στα χέρια τους τα κλασικά εργαλεία της νομισματικής πολιτικής. Τέταρτον, λέγεται ότι οι ηγέτες, ακόμη και όταν έχουν όραμα, δεν είναι πλέον ικανοί να το εφαρμόσουν, να καθοδηγήσουν τις κοινωνίες. Το επιχείρημα αυτό προέρχεται από μια παρωχημένη αντίληψη της πολιτικής, σύμφωνα με την οποία οι μάζες αναζητούν ηγέτες και καθοδηγούνται από αυτούς. Ωστόσο, ακόμη και αν θεωρήσουμε- ίσως ανιστόρητα- ότι κάποτε οι κυβερνώντες έπειθαν εύκολα τους κυβερνωμένους, θα πρέπει να παραδεχθούμε ότι οι μάζες δεν είναι πια αυτές που ήταν: σήμερα απολαμβάνουν αυξημένη γεωγραφική και κοινωνική κινητικότητα, έχουν επωφεληθεί από την επέκταση της εκπαίδευσης και χάρη στα ΜΜΕ ενημερώνονται για τις εξελίξεις. Με δυο λόγια, ευτυχώς οι μάζες είναι «υποψιασμένες».
Αυτό είναι θετικό για την επιζητούμενη στις δημοκρατίες πολιτική συμμετοχή. Ενδέχεται να είναι και αρνητικό, όταν πολιτική συμμετοχή καταλήγει να σημαίνει, μεταξύ άλλων, τη δυνατότητα ορισμένων κοινωνικών ομάδων να βλάπτουν τις υπόλοιπες ομάδες και κυρίως τις πιο αδύναμες (νέοι, γυναίκες, άνεργοι, χαμηλόμισθοι του ιδιωτικού τομέα που δεν έχουν ουσιαστική πολιτική εκπροσώπηση). Σε κοινωνικά κονιορτοποιημένες χώρες, όπου πάμπολλες ομάδες συμφερόντων εκβιάζουν η μία την άλλη σπρώχνοντας στον γκρεμό τόσο τα φτωχότερα στρώματα όσο και την εθνική οικονομία, είναι δύσκολο να εμφανισθεί ηγέτης ο οποίος θα μπορούσε να λύσει εγχώρια προβλήματα τέτοιας δυσκολίας, καθώς και υπερεθνικά προβλήματα. Οποιος το τολμά, σίγουρα αισθάνεται πολιτική μοναξιά.
Αραγε είναι αναπόφευκτο να μην υπάρχουν πλέον ηγέτες; Η συνθετότητα των οικονομικών προβλημάτων και η κονιορτοποίηση των κοινωνικών σχέσεων δεν ευνοούν την ανάδειξη ηγετών «παλαιάς κοπής». Η αλληλεπίδραση των σύγχρονων μορφών δημοσιότητας με την πολιτική κατασκευάζει άλλου είδους ηγέτες, οι οποίοι κερδίζουν την εξουσία έχοντας προσαρμοσθεί στους όρους τους οποίους θέτουν ΜΜΕ και εταιρείες πολιτικού μάρκετινγκ. Ετσι ο πολίτης αντιπαραβάλλει πρόσωπα αντί για πολιτικά προγράμματα. Αφού εκλεγούν, οι ηγέτες επωφελούνται από τις τάσεις για ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας έναντι της νομοθετικής και της δικαστικής.
Διεθνώς, πρόσφατη εκδοχή αυτού του φαινομένου είναι η «προεδροποίηση της πολιτικής». Θεσμοί και διαδικασίες αφήνονται στο ημίφως, για να φωτισθεί μόνο ένα πρόσωπο, ο πρόεδρος. «Προεδροποίηση της πολιτικής» παρατηρείται όχι μόνο σε προεδρικές αλλά και σε κοινοβουλευτικές δημοκρατίες, για θεσμικούς λόγους (πρωθυπουργοκεντρικό σύστημα) ή λόγω χαρίσματος του ηγέτη. Το συμπέρασμα είναι ότι οι δημοκρατίες, συνεπικουρούμενες από τα ΜΜΕ, στρέφονται όλο και περισσότερο προς την αναζήτηση μοναχικών ηγετών, τη στιγμή που από την οικονομία, την κοινωνία και τη διεθνή σκηνή αναβλύζουν οικονομικά προβλήματα και κοινωνικές διαιρέσεις που οι ηγέτες δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν μόνοι τους.
Ο κ. Δημήτρης Σωτηρόπουλος είναι αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
