Κατά τη δεκαετία του 1920 ο πατέρας μου ήταν στο δημοτικό, η υποχρεωτική εκπαίδευση ήταν τέσσερα χρόνια και τα περισσότερα παιδιά, κυρίως τα κορίτσια, δεν την ολοκλήρωναν. Στο δικό μου δημοτικό, δεκαετία του 1950, η υποχρεωτική εκπαίδευση ήταν έξι χρόνια- και έφερνε με τη βία ο χωροφύλακας παιδιά από τα χωράφια που τα είχαν κρατήσει οι γονείς για τις αγροτικές εργασίες. Στη δεκαετία του 1980 ήσαν μαθήτριες οι κόρες μου, είχαν γίνει εννέα τα χρόνια- και συζητάμε να τα κάνουμε δώδεκα: οι στοιχειώδεις γνώσεις για την κοινωνικοποίηση των ανθρώπων απαιτούν τριπλάσιο χρόνο σε σχέση με δύο γενιές πριν. Ούτε ο χρόνος εργασίας άλλαξε τόσο δραστικά, ούτε το προσδόκιμο ζωής, ούτε ο χρόνος συνταξιοδότησης- μόνο η στρατιωτική θητεία μειώθηκε τόσο πολύ γιατί έπαψε να θεωρείται υποχρεωτικό στάδιο της κοινωνικοποίησης, «το μεγαλύτερο σχολείο».
Από την τάξη μου στο δημοτικό στα Λεχαινά, ήμασταν 50-60 παιδιά, φθάσαμε 2-3 στο πανεπιστήμιο, 5%. Στα τέλη του 1960 οι πτυχιούχοι στην Ελλάδα δεν ξεπερνούσαν το 2% του πληθυσμού. Σήμερα είναι κοντά στο 20%, λιγότεροι από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο- και ας γράφουν κάποιοι ξανά και ξανά ότι έχουμε τους περισσότερους πτυχιούχους στην Ευρώπη.
Ας όψονται ο Μακρυγιάννης και ο Θεόφιλος…
Κάποτε η στοιχειώδης εγγραμματοσύνη απαιτούσε τον χειρισμό συμβολικών συστημάτων που ήσαν σχετικά εύκολο να αφομοιωθούν- εύκολο από τη σημερινή σκοπιά, γιατί τότε έλεγαν «ανάθεμα τα γράμματα και εκείνον που τα βρήκε», αν και η ρήση, περισσότερο και από την αγανάκτηση του μαθητή, εκφράζει τον αποτροπιασμό αυτών που διαχειρίζονταν τα παραδοσιακά συμβολικά συστήματα της προφορικότητας για τους δαίμονες αμφισβήτησης που δημιουργούσε η εγγραμματοσύνη. Σήμερα τα συμβολικά συστήματα που οργανώνουν τις κοινωνίες μας (από τα σήματα της Τροχαίας ως τις ξένες γλώσσες, τη χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή ή βίντεο) και είναι αναγκαία για την επικοινωνία, την προσωπική έκφραση μέσα από το τραγούδι και τον χορό ή τη δημιουργία blog, για την κατανόηση της πολιτιστικής ιδιαιτερότητας του τουρίστα και τη δουλειά στο γραφείο, στο εργοστάσιο ή στο χωράφι- τα συμβολικά συστήματα είναι τόσο πολλά και τόσο πολύπλοκα που δημιουργούν την ανάγκη τής «διά βίου εκπαίδευσης». Το ότι ζούμε σε «κοινωνίες και οικονομίες της γνώσης», σημαίνει πως για να ζουν εν κοινωνία και να μπορούν να παράγουν πλούτο, διανοητικό και υλικό, οι άνθρωποι πρέπει να μάθουν να κολυμπούν σε βαθιά, και ενίοτε σκοτεινά, σημειωτικά συστήματα- αλλιώς πνίγονται.
Γιατί χρειάζονται οι εξετάσεις;
Αρκεί μόνο να σκεφθούμε ότι κάποτε για την εκμάθηση της γραφής αρκούσαν το κοντύλι και η πλάκα, ενώ σήμερα απαιτείται ηλεκτρονικός υπολογιστής: παχύτατο στρώμα τεχνολογίας διαμεσολαβεί πια τη γραπτή επικοινωνία. Τα ίδια ισχύουν και για τις αγροτικές εργασίες: ως πριν από 50 χρόνια ο χωρικός διέθετε τη γνώση για να κατασκευάσει το ξύλινο άροτρο (με τη βοήθεια του γύφτου για το υνί), ενώ σήμερα τον ενώνει με τη γη η τεχνολογία των γερμανικών τρακτέρ και των ολλανδικών σπόρων. Και σου λένε μετά, μεταξύ παστεριωμένου τυρού και υβριδικού αχλαδίου, «τι χρειάζεται ΤΕΙ υδροπονικών καλλιεργειών;».
Το ερώτημα είναι γιατί να χρειάζονται εξετάσεις για να μάθεις τις υδροπονικές καλλιέργειες από τη στιγμή που έχεις πιστοποιήσει τη γνωστική σου επάρκεια ως απόφοιτος λυκείου. Σε ποια άλλη χώρα της Ευρώπης συμβαίνει αυτό; Ευτυχώς, η Αννα Διαμαντοπούλου με τις πρόσφατες δηλώσεις της άνοιξε τον δρόμο για το αυτονόητο: την κατάργησή τους.
Ενοχλούν τα πτυχία
Η τριτοβάθμια εκπαίδευση (γενικότερα, η μεταλυκειακή εκπαίδευση) είναι αναπόδραστη ανάγκη, προϋπόθεση για την κοινωνικοποίηση των νέων, την ένταξή τους στην πολιτισμική πραγματικότητα της εποχής μας, την ολοκλήρωση της προσωπικότητάς τους. Αλλά ας όψεται η «Γενιά του ΄30» που, εν ονόματι της «αυθεντικότητας», θεοποίησε την αγραμματοσύνη στο πρόσωπο του Μακρυγιάννη και του Θεόφιλου- για τούτο διαβάζουμε κάθε τόσο ότι «έχουμε μεγάλο ποσοστό πτυχιούχων»: ενοχλούν τα πτυχία. Και οι ιερεμιάδες κατά της «αποξενωτικής τεχνολογίας» και της «εργαλειακής γνώσης» δεν είναι παρά η σύγχρονη εκδοχή του «ανάθεμα τα γράμματα και εκείνον που τα βρήκε»: τις εκφωνούν οι κάτοχοι της αυθεντικής γνώσης που αντιδιαστέλλουν «μόρφωση και «εκπαίδευση» (οι ανεκπαίδευτοι Μακρυγιάννης και Θεόφιλος ήσαν βαθύτατα μορφωμένοι).
Οσοι υποστηρίζουν «τι τους θέλουμε τόσους πτυχιούχους;Ας πηγαίνουν σε επαγγελματικές σχολές μετά το γυμνάσιο» , αυτοί θέλουν να στερήσουν από τα παιδιά το κολύμπι σε πλούσια και πολύπλοκα σημειωτικά συστήματα, να τους απαγορεύσουν το λύκειο και τη μεταλυκειακή εκπαίδευση, την πρόσβαση στην ανοιχτή θάλασσα της γνώσης: τα θέλουν εργαλειομηχανές εμβαπτισμένες στην αυθεντικότητα του «λαϊκού ανθρώπου» που ενσωματώνει αυτοφυώς τη σοφία του Μακρυγιάννη και του Θεόφιλου· και του Καραγκιόζη, το ξέχασα αυτό το πρότυπο των πρεσβευτών της αγραμματοσύνης.
Ακαδημία Αθηνών και ΠΟΣΔΕΠ
ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, που πραγματώνει κοινωνικά τις ιδεολογίες και τα συμφέροντα, η ελληνική Δεξιά (ανεξαρτήτως κόμματος στο οποίο είναι ενταγμένη) πρεσβεύει τη «θεωρία της αυθεντικότητας» – και ότι «το ξύλο βγήκε από τον παράδεισο»: η βία είναι ο ιστός της κοινωνικής συνοχής και των διεθνών σχέσεων.
Η ελληνική Αριστερά (ξανά ανεξαρτήτως κόμματος) υιοθετεί πολλά από τη θεωρία της αυθεντικότητας (φθάνει στον ελληνοκεντρισμό μέσω του αντιιμπεριαλισμού· πιθανόν και το αντίθετο) – και πως «η βία είναι η μαμή της ιστορίας». Στην παιδεία τον ιδεότυπο της δεξιάς αντίληψης θα τον δούμε στην Ακαδημία Αθηνών, της αριστεράς στην παλαιά ΠΟΣΔΕΠ.
Στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, μέσω των μηχανισμών του υπουργείου Παιδείας, κυριαρχεί η «Ακαδημία»: αρχαιολατρία, σκλήρυνση, συντήρηση, θρησκευτικά, αστυνομικών προδιαγραφών αναλυτικό πρόγραμμα, αποστεωμένα εθνικιστικά κλισέ: παιδαγωγική της «αυθεντικότητας» .
Στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, μέσω των συνδικαλιστικών παρατάξεων και των πρυτανικών αρχών που ελέγχουν, κυριαρχεί ο ιδεότυπος «ΠΟΣΔΕΠ»: αγώνες και πάλι αγώνες για την υπεράσπιση του εκπαιδευτικού τζαμπατζιδισμού, περιφρόνηση και απαξίωση της μαθησιακής διαδικασίας, εύκολη απόκτηση πτυχίου, μίσος (και φόβος) για την επιχειρηματικότητα και την αγορά: παιδαγωγική της πολιτικοποίησης .
Η κουλτούρα της αυθεντικότητας έχει προετοιμάσει το έδαφος για τον αντιιμπεριαλισμό, τον αντιαμερικανισμό, τον αντιευρωπαϊσμό. Το αποτέλεσμα της συνολικής εκπαιδευτικής διαδικασίας είναι η σχιζοφρενική ελληνική κουλτούρα της βίας, του ελληνοκεντρισμού, της απαξίωσης της γνώσης, της αποκοπής από τα παγκόσμια δρώμενα- ώσπου να μας έρθει το μνημόνιο σφοντύλι.
Ιδεολογίες και καταστροφές Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗείναι τραγική- αλλά ας θυμηθούμε ότι η καταφυγή στον Μακρυγιάννη και στον Θεόφιλο γεννήθηκε σε εποχή και κοινωνία που είδε τη Μεγάλη Ιδέα να καταλήγει σε Μικρασιατική Καταστροφή, σε ταπείνωση και συμφορά απρόσμενη που δεν την αντιστάθμιζε η επέκταση των συνόρων. Σήμερα βιώνουμε ξανά απαξίωση, ταπείνωση, καταστροφήσε άλλες ευτυχώς διαστάσεις. Ισως καταφέρουμε να αναζητήσουμε λύσεις στο παρόν και να δώσουμε την αξία που της πρέπει στη γνώση, στα πλούσια συμβολικά συστήματα που μας επιτρέπουν να παράγουμε επικοινωνία, τέχνη, πλούτο- ίσως καταφέρουμε να πειστούμε ότι όσο το δυνατόν περισσότερα παιδιά πρέπει να σπουδάζουν όσο το δυνατόν περισσότερα χρόνια. Αλλος τρόπος για να γίνει η χώρα παραγωγική και να μην έχει ανάγκη δανειστές δεν υπάρχει.
