Ζούμε σήμερα σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης που καθιστούν ιδιαίτερα δύσκολη την εκτίμηση των πιθανοτήτων οικονομικής διάσωσης της χώρας. Η δυσκολία αυτή επαυξάνεται σημαντικά, όταν καλούμαστε να αποτιμήσουμε τις επιπτώσεις των ραγδαίων οικονομικών εξελίξεων στο επίπεδο της πολιτικής, των κοινωνικών συσχετισμών και των πολιτισμικών μετασχηματισμών. Η «διάσωση» της χώρας σε πολιτικό, κοινωνικό και πολιτισμικό επίπεδο ακολουθεί διαφορετικές χρονικότητες και συνεπώς θα μπορούσαμε να την εκτιμήσουμε μόνο σε χρόνο συντελεσμένο μέλλοντα: Θα έχει διασωθεί η χώρα πολιτικά, πολιτισμικά και κοινωνικά στο άμεσο μέλλον; Το ερώτημα μπορεί να απαντηθεί μόνο ως προς τις ενδείξεις και τις τάσεις που ήδη αναδεικνύονται σήμερα.
Κατά την τελευταία διετία το θέμα της οικονομικής κρίσης έχει σταδιακά κυριαρχήσει στη δημόσια συζήτηση και στη χώρα μας. Η σχέση μας, όμως, με αυτό το παγκόσμιο φαινόμενο είχε ως πρόσφατα περιοριστεί στο επίπεδο του διαλόγου, δημόσιου και ιδιωτικού, και αφορούσε μάλλον τον προβληματισμό για τις πιθανές μελλοντικές επιπτώσεις της οικονομικής ύφεσης στη ζωή μας, παρά την εμπειρία του παρόντος. Σήμερα, όμως, το φαινόμενο της οικονομικής κρίσης αρχίζει σταδιακά να μετασχηματίζεται σε πολλά επί μέρους προσωπικά βιώματα που αφορούν πια το επίπεδο της καθημερινής ζωής ευρέων κοινωνικών στρωμάτων. Οι κοινωνικές, πολιτικές, πολιτισμικές επιπτώσεις της οικονομικής ύφεσης μόλις τώρα αρχίζουν να εισβάλλουν στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων που κατοικούν στη χώρα μας, δημιουργώντας νέα δυναμικά βιώματα και κυρίως διαμορφώνοντας νέους και σαφώς σκοτεινότερους ορίζοντες προσδοκιών.
Αν και το φαινόμενο της σημερινής οικονομικής κρίσης είναι πλανητικό, εκδηλώνεται με διαφορετικούς τρόπους σε κάθε εθνικό και γεωπολιτικό πλαίσιο, ακολουθώντας τις ιστορικές, πολιτικές και κοινωνικές ιδιαιτερότητες κάθε τόπου. Στην Ελλάδα η σημερινή κρίση έχει πάρει, μεταξύ άλλων, και έναν χαρακτήρα αποκαλυπτικό, αφού μοιάζει να φέρνει στην επιφάνεια πτυχές, χαρακτηριστικά και τάσεις τόσο του δημόσιου βίου όσο και των ιδιωτικών ζωών μας που συστηματικά ελάνθαναν κατά την περίοδο της οικονομικής ανάπτυξης των τελευταίων δύο δεκαετιών. Η αποκάλυψη των πολιτικών και οικονομικών αδυναμιών και των αδιεξόδων της χώρας στο πλαίσιο του διεθνούς συσχετισμού δυνάμεων έχει μάλλον οριστικά αποσταθεροποιήσει την εμπεδωμένη, μέχρι πρότινος, αλλά και εν πολλοίς ιδεοληπτική αντίληψη περί εθνικής αυτάρκειας, ισχύος και αυτοδυναμίας. Στη θέση των ψευδο-πατριωτικών αντιλήψεων περί «κουτόφραγκων» ευρωπαίων εταίρων και «υπανάπτυκτων» βαλκάνιων γειτόνων αρχίζει σήμερα να αναπτύσσεται η συναίσθηση της ζωτικής σημασίας των ευρωπαϊκών συμμαχιών και της υποστήριξης για την επιβίωση και την ευημερία της χώρας.
Αντίστοιχες μετατοπίσεις εντοπίζουμε σήμερα και στο επίπεδο της καθημερινής ζωής. Η κρίση φέρνει σήμερα ανατροπές σε υπάρχουσες κοινωνικές ιεραρχήσεις που είχαν αναπτυχθεί στη βάση μιας επιφανειακής ευμάρειας και ενός πρόσκαιρου πλουτισμού κατά τις τελευταίες, περίπου, δύο δεκαετίες.
Θα έχει διασωθεί η χώρα μετά την ολοκλήρωση των κοινωνικών, πολιτικών και πολιτισμικών μετασχηματισμών που συντελούνται στο πλαίσιο των σημερινών συνθηκών έκτακτης ανάγκης; Ανατρέχοντας σε ιστορικά παραδείγματα βλέπουμε ότι οι ανατροπές των κοινωνικών συσχετισμών και οι μετασχηματισμοί του πολιτικού σκηνικού κατά τη διάρκεια αλλά και έπειτα από περιόδους οικονομικών κρίσεων εκφράζουν βαθύτερες μετατοπίσεις στο πολιτισμικό επίπεδο, στις νοοτροπίες και στις συμπεριφορές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, εδώ, αποτελεί η δεκαετία του 1930 που σημαδεύτηκε από την ανάδειξη νέων κοινωνικών και πολιτικών ελίτ, τη συγκρότηση νέων μορφών κοινωνικής συσσωμάτωσης και την ανάδειξη νέων κοινωνικών και πολιτικών ταυτοτήτων, την ανάπτυξη κοινωνικών κινημάτων και διεκδικήσεων, τη δημιουργία νέων συσχετισμών και συμμαχιών, τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Σε κάποιες περιπτώσεις αυτές οι μετατοπίσεις αλλού οδήγησαν σε εμπέδωση των δημοκρατικών θεσμών, των αρχών της ισότητας και της ισονομίας και στην ενίσχυση των δομών κοινωνικής συνοχής. Αλλού, οι συνθήκες των ανατροπών οδήγησαν στην ανάδυση του ολοκληρωτισμού, στην κατάλυση των συνεκτικών δεσμών της κοινωνίας, στο Ολοκαύτωμα. Η στενότερη αλληλεξάρτηση της χώρας από τους διεθνείς παράγοντες, η ανατροπή των κοινωνικών συσχετισμών και η ανάδυση νέων πολιτισμικών βιωμάτων αποτελούν κάποιους από τους παράγοντες που θα επηρεάσουν την πορεία «διάσωσης» της Ελλάδας σε πολιτικό, κοινωνικό και πολιτισμικό επίπεδο. Η διατήρηση της κοινωνικής συνοχής, η εμπέδωση των δημοκρατικών θεσμών και πρακτικών και η «επένδυση» στην ισονομία και στην ευημερία των «ασθενέστερων» κάθε φορά κοινωνικών ομάδων θα αποτελέσουν τους κύριους δείκτες παρακολούθησης όσων θα έχουν συμβεί τα επόμενα χρόνια.
Η κυρία Ιωάννα Λαλιώτου είναι επίκουρη καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
