Τίποτε περισσότερο δεν ενοχλούσε τον Πλάτωνα από το γεγονός ότι οι ποιητές παρουσίαζαν τους θεούς ψεύτες και αναξιόπιστους. Κορυφαίο πλατωνικό παράδειγμα της δήθεν ποιητικής αυθαιρεσίας είναι μια χαμένη σήμερα αισχυλική τραγωδία στην οποία ούτε λίγο ούτε πολύ ο Απόλλων φαίνεται να αθετεί την υπόσχεση που έδωσε στη μάνα του Αχιλλέα- την ημέρα μάλιστα του γάμου της- ότι θα είναι ο προστάτης του γιου της· τίποτε αναληθέστερο, αφού τελικά ο ίδιος σκότωσε τον Αχιλλέα. Το αψευδές στόμα του Φοίβου είπε ψέματα και ακριβώς αυτό είναι και το περιεχόμενο του ιδιοφυούς καβαφικού ποιήματος «Απιστία» (1903). Εδώ δεν ελέγχεται η ανθρώπινη απιστία, είτε ως έλλειψη πίστης νοείται είτε, κυρίως, ως απάτη, προδοσία και καταπάτηση όρκων. Προβάλλεται, αντανακλαστικά, η αδυναμία ή η άρνηση του θείου να τηρεί τις υποσχέσεις του, κάτι που πρέπει να απασχολήσει μάλλον τους ευσεβείς…
Η παγκόσμια ιστορία της απιστίας, ανθρώπινης ή θεϊκής, εκτείνεται σε πολλά κεφάλαια, τόσο που θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι αυτή ακριβώς η απεχθής και «ανήθικη» δραστηριότητα όχι μόνο χαρακτηρίζει και σημαδεύει την ανθρώπινη ιστορία αλλά κυριολεκτικά την κινητοποιεί. Αναφερόμαστε βεβαίως στις μεγάλες «προδοσίες» και «απιστίες» που καταλύουν τον παλαιό κόσμο για να φέρουν στη θέση του έναν καινούργιο ώσπου κι αυτός να καταλυθεί. Αδυνατούμε, λ.χ., να φανταστούμε πόσο ανιαρή θα ήταν η ζωή αν η εξαπατημένη Εύα δεν εξαπατούσε με τη σειρά της τον Αδάμ! Ή ποιος θα ήταν ο ανθρώπινος πολιτισμός αν ο «άπιστος» Προμηθέας δεν πρόδιδε το θεϊκό κατεστημένο. Ας βασανίζονται λοιπόν στη δαντική Κόλαση ο Βρούτος, ο Ιούδας και όλοι οι διάσημοι προδότες. Αρκεί που έδωσαν νέα ώθηση στην Ιστορία. Η Ρώμη πιθανότατα θα πορευόταν διαφορετικά χωρίς τον Βρούτο και ο Κύριος θα έπρεπε να εφεύρει κάποιον άλλον να τον καταδώσει… Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι την επιστήμη τρέφει η δυσπιστία προς την αυθεντία και ότι οι κοσμογονικές επαναστάσεις δεν έκαναν τίποτε άλλο από το να «προδώσουν» τα παλαιά καθεστώτα.
Εκεί πάντως που οι απιστίες και οι προδοσίες δεν μεταβάλλουν τα πράγματα, παρά τα προσωπικά δράματα που προκαλούν, είναι όταν καταπατούνται οι ερωτικοί όρκοι (αφήνω κατά
μέρος την «αιώνια» συζυγική πίστη!). Είναι άλλωστε γνωστό ότι η ερωτική επιορκία δεν επισύρει ποινή, αφροδίσιος όρκος ουκ εμποίνιμος. Ωστόσο αληθεύει ότι οι ρομαντικοί ήρωες, από την αρχαιότητα ως τον Ρωμαίο και την Ιουλιέτα, τον Ερωτόκριτο και την Αρετούσα, παραμένουν εσαεί πιστοί. Ναι. Οι ρεαλιστές όμως υποστηρίζουν ότι αυτό οφείλεται στο γεγονός πως μάλλον δεν τους δόθηκε αρκετός χρόνος για απιστία. Ολα σχεδόν τα ρομάντζα τελειώνουν την πρώτη νύχτα του γάμου ή όταν δύσει η σελήνη του μέλιτος. Μήπως λοιπόν είναι καιρός να αντιμετωπίσουμε και αυτές τις «μικρές» απιστίες και προδοσίες διαφορετικά, ίσως και σαν μια ευκαιρία για αλλαγή; Δεν γνωρίζω τα βαθύτερα κίνητρα που κάνουν την ανθρώπινη φύση τόσο προδοτική και συνάμα τόσο εύπιστη. Αλλοι, ειδικότεροι εμού, ενδεχομένως θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν για αυτή τη διπλή όψη της ψυχής μας: από τη μια να χαίρεται στην απάτη και στην προδοσία και από την άλλη να παραδίδεται στο ευχάριστο ψέμα. Ιδιαζόντως ενδιαφέρουσα κρίνεται η περίπτωση του ελληνικού λαού. «Πάντοτε ευκολόπιστος και πάντα προδομένος», κατά τα λεγόμενα, και την ίδια στιγμή αθεράπευτα άπιστος και έτοιμος να ξεγελάσει, να εξαπατήσει, ακόμη και να προδώσει. Μάλλον πρόκειται για εγγενές «κουσούρι» που όχι μόνο μας επιτρέπει να δεχόμαστε να μας εξαπατούν αλλά τρέφει και τις αυταπάτες μας για την εθνική εξυπνάδα και την τιμιότητά μας! Ετσι όταν δεν ζούμε τραγωδίες, εξαιτίας και της ασυγχώρητης ευπιστίας μας αλλά και της συζητήσιμης πίστης μας, βιώνουμε περιόδους τραγικοκωμωδίας. Οπως αυτά που βιώνουμε τώρα και δεκαετίες και ειδικότερα σήμερα. Οι πολιτικοί «εξαπατούν» τους ψηφοφόρους, οι ψηφοφόροι «εξαπατούν» τον εαυτό τους, οι Ευρωπαίοι «προδίδουν» τους Ελληνες, οι Ελληνες «εξαπατούν» τους Ευρωπαίους. Ζούμε συνεχή δράματα προδοσίας και απιστίας, αλλά δεν κάνουμε τίποτε για να σταματήσουμε τις αυταπάτες μας. Οσο πιο γρήγορα όμως κατανοήσουμε πως δεν είναι οι απαγορεύσεις ή οι εξορκισμοί που θα μας σώσουν από τους «προδότες» και τους «άπιστους» αλλά η αποφασιστικότητά μας να απαλλαγούμε από τις εθνικές και προσωπικές αυταπάτες μας τόσο το καλύτερο. Στο κάτω κάτω δεν είναι οι «απιστίες» των άλλων που μας ταλανίζουν αλλά η δυσπιστία μας προς την πραγματικότητα και η άρνησή μας να δούμε καθαρά.
Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι ομότιμος καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας και συγγραφέας.
