Εσχάτως, έλεγε ο γερμανός νομπελίστας συγγραφέας Χάινριχ Μπελ, γίνεται πολύς λόγος περί του νόμου και της τάξεως. Στη ζωή, όμως, συμπλήρωνε, δεν υπάρχει τάξη- αλλά πλούσιοι και φτωχοί, έντιμοι και λωποδύτες, κυρίες και πόρνες. Η ζωή, με άλλα λόγια, ορίζεται από τις επιλογές και τις αντιλήψεις των ανθρώπων, τις οποίες οι νόμοι μπορούν να επηρεάσουν, όχι όμως να εκριζώσουν.
Οι διώξεις της εμπορίας ναρκωτικών δεν έχουν, π.χ., ιδιαίτερο αποτέλεσμα, εκτός από το να κρατούν ψηλά τις τιμές. Οι βαριές ποινές που απειλούνται για την «πειρατεία» προϊόντων ήχου και εικόνας όχι μόνο δεν περιόρισαν τη λαθραία διάδοση, αλλά εκλαμβάνονται από τους καταναλωτές ως άδικη προστασία για τα υπερκέρδη των παραγωγών. Αναλόγως στα πολεοδομικά: όταν η νόμιμη οικοδόμηση γίνεται απρόσιτη, οι άνθρωποι χτίζουν παράνομα, χωρίς τύψεις.
Εσχάτως, για να θυμηθούμε τον Μπελ, γίνεται στην Ελλάδα πολύς λόγος περί παραδειγματικών φυλακίσεων φοροφυγάδων ως λύσης που θα εντάξει την άδηλη οικονομία στην επίσημη. Το αδίκημα, υποστηρίζεται, είναι το ίδιο αντικοινωνικό όσο και τα βίαια εγκλήματα. Οι δε αξιώσεις του κράτους να εισπράττει φόρους είναι πάντοτε ηθικά νομιμοποιημένες, ενώ οι προσπάθειες των πολιτών να τους αποφύγουν εξ ορισμού ανήθικες.
Ισως- σε άλλον πλανήτη. Στον αληθινό κόσμο η φοροδιαφυγή δεν ταυτίζεται με τα βίαια εγκλήματα (η απειλή κατά της ζωής έχει ασύγκριτα μεγαλύτερη ηθική απαξία), ούτε καν με την κλοπή ή την υπεξαίρεση. Ο λόγος μάλλον απλός: ο φοροφυγάς δεν κλέβει ξένα λεφτά, τα δικά του… «προστατεύει». Οσο δε τα κρατικά έσοδα οδεύουν προς περιττές δαπάνες τόσο ενισχύεται το αίσθημα ότι η φοροδιαφυγή δεν είναι ανήθικη. Καθώς η χώρα παλεύει για την ανόρθωση, η στάθμιση αυτή μπορεί σήμερα να αντιστραφεί. Αν το κράτος πείσει ότι εξυγιαίνει τις δαπάνες του, θα ενισχύσει τη θέση ότι η φορολογική νομιμότητα αποτελεί πλέον ένδειξη πατριωτισμού.
Δυστυχώς, ακόμη και αν επιτευχθεί αυτή η ηθική «νίκη», δεν λήγει το ζήτημα. Η φοροδιαφυγή είναι συχνά γέννημα της οικονομικής πραγματικότητας. Πολλοί αγοραστές προϊόντων ή υπηρεσιών ζητούν να μην κοπεί απόδειξη για να πετύχουν έκπτωση και να αποφύγουν τον ΦΠΑ, επειδή αν πλήρωναν κανονικά η δαπάνη θα ήταν δυσβάστακτη. Πολλές επιχειρήσεις αδυνατούν να καταβάλλουν τις ασφαλιστικές εισφορές του προσωπικού, ενώ κάποιοι εργαζόμενοι προτιμούν να κάνουν λίγα επίσημα και περισσότερα «μαύρα» μεροκάματα προκειμένου να έχουν σταθερή απασχόληση και κάποια χρήματα παραπάνω στο χέρι. Αυτές οι συναλλακτικές ανάγκες δεν αντιμετωπίζονται με τον ποινικό νόμο- και αν η εφαρμογή του ενταθεί, το πιθανότερο είναι κάποιες επιχειρήσεις να κλείσουν. Ως αποτέλεσμα, το κράτος αντιμετωπίζει τη σπαζοκεφαλιά να συλλάβει μέρος της άδηλης οικονομίας χωρίς να πνίξει εντελώς τη δραστηριότητα που δεν αντέχει στη… νομιμότητα. Ασκηση ρεαλισμού, όπως έχουμε ξαναπεί, και μάλιστα εξαιρετικά δισεπίλυτη. Το μόνο βέβαιο είναι ότι δεν λύνεται από εισαγγελείς.
