Η Μέση Ανατολή συνεχίζει να συγκεντρώνει τις περισσότερες δικτατορίες στον κόσμο. Αν και το 2009 φαίνεται να ρίζωσε στην περιοχή η δημοκρατία, το μέλλον μοιάζει τόσο ζοφερό όσο πάντα.
Στα παλαιστινιακά εδάφη, η δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση της Χαμάς και ο δημοκρατικά εκλεγμένος πρόεδρος της Παλαιστινιακής Αρχής έχουν παγιδευτεί σε έναν φαινομενικά θανατηφόρο κλοιό, εντός του οποίου η Γάζα παρέλυσε και έπεσε σε μια οικονομική μαύρη τρύπα παρέχοντας στο Ισραήλ περιθώρια αδιαλλαξίας. Στο μεταξύ, ο υποτιθέμενος πολιτικός σωτήρας, ο Μαρουάν Μπαργκούτι, εκτίει ποινή ισόβιας κάθειρξης σε φυλακή του Ισραήλ.
Παράλληλα, τα αποτελέσματα των προεδρικών εκλογών στο Ιράν νοθεύτηκαν δραστικά, γεγονός το οποίο με τη σειρά του κατακερμάτισε την κυρίαρχη ελίτ και άφησε τους ηγέτες της χώρας περισσότερο καχύποπτους και εσωστρεφείς από ποτέ μετά τον πόλεμο Ιράν- Ιράκ της δεκαετίας του 1980. Στη διπλανή πόρτα, ο πρόεδρος του Αφγανιστάν έλαβε παρομοίως την απόφαση να μην αφήσει την επανεκλογή του στα χέρια της τύχης ή του αφγανικού λαού.
▅ Προβλήματα που χρονίζουν
Αυτές είναι μονάχα οι τελευταίες ενδείξεις ότι, πιο συχνά απ΄ ό,τι συμβαίνει το αντίθετο, τα πρόσφατα πειράματα δημοκρατίας στη Μέση Ανατολή απλώς αύξησαν την αστάθεια. Μερικές φορές αυτή η αστάθεια συνδυάζεται και με άλλα χαρακτηριστικά: προβλήματα διαδοχής, εκλογικές νοθείες, διαφθορά, απουσία εφαρμογής των νόμων, παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων ή επίσημες εθνοτικές διακρίσεις. Οποια κι αν είναι η περίπτωση, οι πληθυσμοί της περιοχής γίνονται ολοένα περισσότερο ανήσυχοι και το χάσμα μεταξύ κυβερνώντων και κυβερνωμένων βαθαίνει.
Τα κράτη της Μέσης Ανατολής μπορούν να χαρακτηριστούν από μια σειρά αντιφατικές λέξεις: αποτυχημένα, ακινητοποιημένα, ευέλικτα, ανθηρά ή τρομακτικά. Για παράδειγμα, η Υεμένη είναι πλέον ένα αποτυχημένο κράτος. Οι πολιτικοί του θεσμοί έχουν πάψει να λειτουργούν, οδηγώντας το βόρειο τμήμα της χώρας σε εμφύλιο πόλεμο και το νότιο σε αυτονόμηση. Στο μεταξύ, η Αλ Κάιντα βρίσκει ασφαλές καταφύγιο στην Υεμένη καθώς αυτό το κράτος αποσυντίθεται.
Στα ακινητοποιημένα κράτη συμπεριλαμβάνεται η Σαουδική Αραβία, όπου η «δημοκρατία» παραλείπεται από τον δημόσιο διάλογο, ακόμη και περιορισμένης κλίμακας εκλογικές διαδικασίες έχουν «παγώσει» και η βασιλική διαδοχή παραμένει μυστικό που αποκρύπτεται από τον λαό. Τα ακινητοποιημένα κράτη εμφανίζονται βραχυπρόθεσμα πιο σταθερά, καθώς τα αποθέματα πετρελαίου συνεχίζουν να αγοράζουν τη δουλοπρέπεια και την υποταγή των περισσότερων πολιτών. Αυτή η σταθερότητα όμως συμπίπτει με την πιθανότητα αυξανόμενης βίας και κοινωνικών αναταραχών, εξαιτίας των ευρέων προβλημάτων που δημιουργεί η σεκταριστική διακυβέρνηση.
Τα ευέλικτα κράτη της περιοχής φοβούνται τον πόλεμο. Τα περισσότερα τον έχουν βιώσει πρόσφατα και επιθυμούν σταθερότητα και οικονομική ανάπτυξη. Παρά τη σεκταριστική διαμάχη, ειδικά στο Ιράκ και στον Λίβανο, ορισμένα ευέλικτα κράτη ελπίζουν να ανακτήσουν τη σταθερότητά τους προκηρύσσοντας εκλογές. Οπως είδαμε στον Λίβανο και στο Ιράκ το 2009, άλλα κράτη ίσως να μην μπορούσαν.
Τα μικρά εμιράτα του Συμβουλίου Συνεργασίας του Κόλπου είναι- με εξαίρεση το παραπαίον Ντουμπάι- ανθηρά κράτη που συμμετέχουν στην παγκόσμια οικονομία μέσω οικονομικών και πολιτικών μεταρρυθμίσεων. Κράτη όπως αυτά, ευλογημένα με μια προνομιακή θέση σε μία από τις μεγαλύτερες εμπορικές οδούς στον κόσμο, με παράδοση στον κοσμοπολιτισμό και στο εμπόριο, με τεράστια πετρελαϊκά αποθέματα και μικρούς εθνικούς πληθυσμούς, δεν δυσκολεύονται να διαχειριστούν ζητήματα κοινωνικής και πολιτικής ένταξης.
Το τρομακτικό κράτος στην περιοχή είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις του Σεπτεμβρίου 2001 αγωνιούσαν να επιφέρουν αλλαγή πολιτεύματος επιβάλλοντας τη δημοκρατία- μια αποτυχημένη πολιτική που τώρα φαίνεται ότι άφησε τις ΗΠΑ ανίκανες να αποχωρήσουν. Δύο άλλες εξωτερικές δυνάμεις, η Ρωσία και η Κίνα, έχουν εδραιώσει μια στρατηγική παρουσία στην περιοχή, αλλά η επιδίωξη της επίτευξης των συμφερόντων τους, τα οποία είναι ως επί το πλείστον οικονομικά, δεν προκαλεί αποσταθεροποίηση και ουδόλως σχετίζεται με την προώθηση της δημοκρατίας.
Η νέα κυβέρνηση της Ουάσιγκτον αντικατέστησε το 2009 την έμφαση της Αμερικής στον εκδημοκρατισμό της Μέσης Ανατολής με μια πιο ρεαλιστική προσέγγιση. Ο Μπαράκ Ομπάμα όμως αύξησε τις προσδοκίες για αλλαγή των σχέσεων των ΗΠΑ με την περιοχή. Μπορεί αυτό να γίνει χωρίς εκδημοκρατισμό;
Το πετρέλαιο δεν αποτελεί αξιόπιστο μέσο αποτροπής του εκδημοκρατισμού μακροπρόθεσμα, εξαιτίας των διακυμάνσεων των τιμών του και της ανάπτυξης εναλλακτικών ενεργειακών πηγών. Επιπλέον, τα πειράματα δημοκρατίας σε χώρες όπως το Κατάρ, το μοναδικό κράτος της Αραβικής Χερσονήσου εκτός από τη Σαουδική Αραβία που ασπάζεται την αυστηρή ουαχαμπιστική μορφή του Ισλάμ, παρέχουν ένα μέτρο σύγκρισης. Αν οι σαουδάραβες ουαχαμπίτες αποδεχτούν τις δημοκρατικές διαδικασίες, ο ουαχαμπισμός θα αναγκαστεί να αλλάξει τις κατευθυντήριες τοποθετήσεις και αρχές του. Στο Κουβέιτ, ένα άλλο ανθηρό κράτος, η συμμετοχή ουαχαμπιτών στο κοινοβούλιο έγινε μόνο αφότου ο Μεγάλος Μουφτής της Σαουδικής Αραβίας, σεΐχης Αμπντούλ Αζίζ Μπιν Μπαζ και ο διάδοχός του σεΐχης Αμπντούλ Αζίζ Αλ Σεΐχ έδωσαν την άδειά τους. Απ΄ ό,τι φαίνεται, το ουαχαμπιτικό κατεστημένο της Σαουδικής Αραβίας αντιτίθεται στη δημοκρατική μεταρρύθμιση μόνο εντός των τειχών της χώρας, όπου θα μπορούσε να αποδυναμώσει την ισχύ του καθεστώτος.
Μετά τις αναταραχές και τη βία που ακολούθησαν τις προεδρικές εκλογές στο Ιράν, τον περασμένο Ιούνιο, το ζήτημα της δημοκρατίας έχει έρθει στο προσκήνιο για όλα τα κράτη και τους λαούς της περιοχής. Στο Ιράν, ένα εγχώριο κίνημα πιέζει για μεταρρύθμιση και η μορφή του Ισλάμ που επικρατεί στη χώρα, η οποία επιφανειακά μοιάζει αδιάλλακτη, έχει τη δυναμική να γίνει περισσότερο μετριοπαθής και δημοκρατική, εν μέρει χάρη στη σιιτική παράδοση της «ιζτιχάντ»- του θρησκευτικού διαλόγου και της καινοτομίας. ▅ Αυταρχικά καθεστώτα υπό πίεση
Παρ΄ όλα αυτά η ώθηση προς τον εκδημοκρατισμό δεν σχετίζεται μόνο με το πετρέλαιο, το Ισλάμ και τις αμερικανικές πολιτικές. Οι δημογραφικές τάσεις και οι τεχνολογίες της παγκοσμιοποίησης επίσης δημιουργούν πιέσεις για αλλαγή. Ενας υπερβολικά νεανικός πληθυσμός εκτίθεται στον εξωτερικό κόσμο και επικοινωνεί με ομοίους του από την περιοχή- μέσω των ταξιδιών, της καλωδιακής τηλεόρασης και του Διαδικτύου- όπως ποτέ πριν. Αυτό έχει αυξήσει τις απαιτήσεις για κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα και καλύτερες οικονομικές ευκαιρίες, θέτοντας την αυταρχική διακυβέρνηση υπό αυξανόμενη πίεση.
Πράγματι, η πολιτική αλλαγή στη Μέση Ανατολή θα γίνεται όλο και περισσότερο εσωτερική υπόθεση εντός του 2010 και μετά από αυτό. Αν και ορισμένα πειράματα δημοκρατίας οδήγησαν σε μεγαλύτερη αστάθεια, οι φτωχότερες χώρες δεν έχουν άλλη επιλογή από το να συνεχίσουν να κινούνται προς αυτή την κατεύθυνση. Οσο για εκείνες που βασίζονται στο πετρέλαιο για τη συνεχιζόμενη σταθερότητά τους, η καθυστέρηση του εκδημοκρατισμού τους μακροπρόθεσμα θα οδηγήσει στη βία. Αν οι σεκταριστικές πολιτικές δεν αντικατασταθούν από πολιτικές που θα προωθούν την ένταξη και την ενσωμάτωση, όλοι οι τύποι κρατών της περιοχής θα παραμείνουν σε μια κατάσταση παρατεταμένων αναταραχών.
Η κυρία Μάι Γιαμανί είναι καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και έχει διδάξει σε ιδρύματα όπως το Βασιλικό Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων του Λονδίνου και το Ιδρυμα Μπρούκινγκς της Ουάσιγκτον. Το τελευταίο της βιβλίο έχει τον τίτλο «Αλλαγή ταυτότητας: Η πρόκληση της νέας γενιάς στη Σαουδική Αραβία».
