Ενα μάθημα που μπορεί κανείς να βγάλει από την τωρινή κρίση είναι ότι σημαντικές αλλαγές προς μια κεντροαριστερή κατεύθυνση μπορεί να επέλθουν όχι τόσο από την κινητοποίηση της κοινωνικής βάσης (συνδικάτα, νέα κινήματα, μη κυβερνητικές οργανώσεις) αλλά «εκ των άνω»: από πολιτικές και οικονομικές ελίτ που, ακόμη και αν είναι συντηρητικές, αναγκάζονται εκ των πραγμάτων, δηλαδή από συστημικές πιέσεις, να ακολουθήσουν στρατηγικές που αντιτίθενται στα ιδεολογικά τους πιστεύω. Ετσι είδαμε για παράδειγμα τον Σαρκοζί να ακολουθεί άκρως παρεμβατικές πολιτικές στη γαλλική οικονομία, καθώς και να πιέζει (στην πρόσφατη συνάντηση των G20 στο Λονδίνο) για μια αυστηρότερη ρύθμιση των χρηματιστηριακών αγορών. Οπως είναι γνωστό, ο γάλλος πρόεδρος έχει νεοφιλελεύθερες παρά σοσιαλδημοκρατικές θεωρήσεις του κόσμου. Παρ΄ όλα αυτά, αναγκάστηκε, λιγότερο από την πίεση συλλογικών φορέων και περισσότερο από αυτήν του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος, να αλλάξει άρδην πολιτική γραμμή. Μπορεί βέβαια, όταν ξεπεραστεί η κρίση, οι ρυθμιστικοί μηχανισμοί να χαλαρώσουν ή το παγκόσμιο σύστημα να καθορίζεται κατά τρόπο που να ευνοεί τους έχοντες παρά τους μη έχοντες, αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η νεοφιλελεύθερη ιδεολογία δεν πρόκειται ξανά να παίξει τον ηγεμονικό ρόλο που έπαιξε τα τελευταία 30 χρόνια.
Νομίζω ότι κάτι παρόμοιο μπορεί να συμβεί και σε άλλους, μη οικονομικούς χώρους. Οπως η ραγδαία παγκοσμιοποίηση εντείνει την αλληλεξάρτηση των κρατών, μια σειρά προβλήματα δεν είναι πια δυνατόν να λυθούν χωρίς παρεμβάσεις που αναγκαστικά θα ευνοούν όχι μόνο τις πλούσιες αλλά και τις φτωχές χώρες. Πιο συγκεκριμένα, τρία είναι τα βασικά προβλήματα που ο Βορράς δεν μπορεί να λύσει χωρίς τη συνεργασία του Νότου, χωρίς δηλαδή να νοιαστεί σοβαρά για τα προβλήματα του λεγόμενου Τρίτου Κόσμου: το οικολογικό, το μεταναστευτικό και το πρόβλημα του ισλαμικού φονταμενταλισμού.
▅ Το οικολογικό πρόβλημα
Είναι γνωστό ότι η ραγδαία οικονομική ανάπτυξη της Κίνας και της Ινδίας (όπως και η ανάπτυξη της Δύσης πριν από 200 χρόνια) βασίζεται σε ένα μοντέλο που έχει καταστροφικές επιπτώσεις για το περιβάλλον. Κάποια στιγμή η άκρως αντιοικολογική κινεζική και ινδική ανάπτυξη θα οδηγήσει σε ένα πλήρες αδιέξοδο. Θα δημιουργήσει μια τέτοια κρίση σε ό,τι αφορά την ατμόσφαιρα, τα δάση, το νερό και τις πλουτοπαραγωγικές πηγές του πλανήτη που οι ανεπτυγμένες χώρες θα αναγκαστούν να βοηθήσουν τριτοκοσμικές χώρες όπως η Κίνα και η Ινδία να ακολουθήσουν έναν πιο οικολογικό και άρα πιο δαπανηρό τρόπο ανάπτυξης. Γιατί βέβαια η Κίνα π.χ. ούτε θέλει ούτε μπορεί, χωρίς τη βοήθεια των πλουσίων χωρών, να αλλάξει το αναπτυξιακό της μοντέλο- αφού αυτό το μοντέλο οδήγησε στη σημαντική μείωση της απόλυτης φτώχειας. Οδήγησε σε μια κατάσταση όπου εκατοντάδες εκατομμύρια Κινέζοι ούτε υποσιτίζονται ούτε, σε περίπτωση κρίσης στη γεωργία, πεθαίνουν από πείνα.
Αρα οι ανεπτυγμένες χώρες αργά ή γρήγορα θα αναγκαστούν να αντιμετωπίσουν το εξής δίλημμα: είτε να βοηθήσουν την Κίνα (που παραμένει, παρά τους υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, μια πολύ φτωχή χώρα) είτε να υποστούν περιβαλλοντικές επιπτώσεις που θα κάνουν τη ζωή των πολιτών τους αφόρητη. Γιατί ο Βορράς δεν μπορεί να χτίσει τείχη που θα τον προστατεύσουν από τη ρύπανση και τις οικολογικές καταστροφές που οι αναπτυσσόμενες χώρες (από την Κίνα και την Ινδία ως τη Βραζιλία και το Μεξικό) δημιουργούν. Με άλλα λόγια, παρ΄ όλο που οι οικολογικές οργανώσεις δεν έχουν τη δύναμη να αποτρέψουν την περιβαλλοντική καταστροφή του πλανήτη, συστημικές πιέσεις θα αναγκάσουν τις κυβερνήσεις των αναπτυγμένων χωρών να βοηθήσουν τις φτωχές χώρες να ακολουθήσουν μια πιο ισόρροπη, μια αειφόρο ανάπτυξη.
▅ Το μεταναστευτικό πρόβλημα
Οπως και το οικολογικό, έτσι και το παγκόσμιο μεταναστευτικό πρόβλημα που λόγω της παγκοσμιοποίησης συνεχώς εντείνεται δεν μπορεί να λυθεί χωρίς οι πλούσιες χώρες να βοηθήσουν τις φτωχές. Σε έναν κόσμο όπου η αλληλεξάρτηση όλων των χωρών του πλανήτη αυξάνεται γεωμετρικά και όπου πάνω από ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι υποσιτίζονται είναι αδύνατον ο Βορράς να αναχαιτίσει το ρεύμα των πολιτικά κατατρεγμένων και των πεινασμένων του Τρίτου Κόσμου- ανθρώπων που προσπαθούν με κάθε τρόπο να βρουν μια καλύτερη τύχη διεισδύοντας στο club των πλουσίων. Ακόμη και η πιο αυστηρή περιφρούρηση των συνόρων, ακόμη και η κατασκευή υψηλών συνοριακών τειχών (η περίπτωση ΗΠΑ- Μεξικού) δεν μπορεί να σταματήσει την προσπάθεια των «κολασμένων της γης» (F. Fanon) να εισχωρήσουν στο «φρούριο Δύση». Σύμφωνα με την έκθεση της Παγκόσμιας Οργάνωσης Απασχόλησης, στον 21ο αιώνα η παγκοσμιοποίηση εντείνει το κύμα των μεταναστεύσεων αφού η κίνηση κεφαλαίων δεν δημιουργεί αρκετές θέσεις εργασίας. Εδώ το δίλημμα που οι πλούσιες χώρες αντιμετωπίζουν είναι: είτε να καταλύσουν τις δημοκρατικές ελευθερίες και οι πολιτικές ελίτ να επιβάλουν αστυνομικά καθεστώτα είτε να αναχαιτίσουν τις μεταναστευτικές ροές με τη μαζική βοήθεια για την ισόρροπη/αειφόρο ανάπτυξη του Τρίτου Κόσμου. Η βοήθεια θα πρέπει να δίνεται κατά τέτοιον τρόπο και κάτω από τέτοιους ελέγχους ώστε να μην είναι δυνατόν, όπως σήμερα, οι συχνά κλεπτοκρατικές, τριτοκοσμικές ελίτ να ιδιοποιούνται τους παρεχόμενους πόρους.
▅ Ο ισλαμικός φονταμενταλισμός
Περνώντας τέλος στον ισλαμικό, μαχητικό φονταμενταλισμό, και σε αυτή την περίπτωση η καταπολέμησή του με αστυνομικά μέτρα δεν αρκεί. Οσο υπάρχουν στον ισλαμικό κόσμο άνθρωποι που συρρέουν στα μεγάλα αστικά κέντρα και επιβιώνουν κάτω από συνθήκες απόλυτης εξαθλίωσης, όσο βομβαρδίζονται καθημερινά από την τηλεόραση με εικόνες απόλυτου καταναλωτισμού, εικόνες που δημιουργούν ανάγκες που δεν μπορούν να ικανοποιήσουν, τόσο θα πολλαπλασιάζονται οι τρομοκράτες «μάρτυρες» και οι μεσοαστικές, περιθωριοποιημένες ελίτ (θρησκευτικές ή και κοσμικές) που θα κινητοποιούν τις μάζες εναντίον της Δύσης. Αν λάβουμε υπόψη μας πως σύντομα, αν όχι άμεσα, σίγουρα έμμεσα, τρομοκρατικές ομάδες θα είναι σε θέση να έχουν όπλα μαζικής καταστροφής, τότε είναι επιτακτική η μαζική βοήθεια στον Τρίτο Κόσμο, βοήθεια που θα στοχεύει στην υπέρβαση της ακραίας περιθωριοποίησης των μαζών σε αυτές τις χώρες.
Συμπέρασμα: Η παγκοσμιοποίηση και η ραγδαία αυξανόμενη αλληλεξάρτηση μεταξύ κρατών-εθνών δημιουργούν προβλήματα που δεν είναι δυνατόν, όπως στο παρελθόν, να λυθούν μονομερώς- δηλαδή, υπέρ των πλουσίων χωρών και κατά των φτωχών. Οι αναπτυγμένες χώρες, είτε το θέλουν είτε όχι, είναι αναγκασμένες να βοηθήσουν τις υπανάπτυκτες/αναπτυσσόμενες χώρες αν δεν θέλουν να ζουν σε ένα εφιαλτικό περιβάλλον γενικευμένης ανασφάλειας, αστυνομοκρατίας, μόλυνσης του περιβάλλοντος και οικολογικής καταστροφής. Στον περασμένο αιώνα ο δυτικός καπιταλισμός πήρε ένα πιο ανθρώπινο πρόσωπο- κυρίως μέσω της παρέμβασης μαζικών οργανώσεων των εργαζομένων. Αυτή η παρέμβαση οδήγησε στο κοινωνικό κράτος και στη διάχυση οικονομικών, πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων στα λαϊκά στρώματα. Σήμερα αυτές οι οργανώσεις φθίνουν ενώ τα νέα κινήματα δεν αποτελούν σοβαρό αντίπαλο στο πολυεθνικό κεφάλαιο.
▅ Ο «μπερλουσκονισμός»
Βραχυπρόθεσμα αυτή η κατάσταση μπορεί να οδηγήσει σε έναν γενικευμένο «μπερλουσκονισμό». Σε ένα πλαίσιο, δηλαδή, όπου η απαξίωση των κομμάτων και συνδικάτων, ο έλεγχος των ΜΜΕ από κερδοσκοπικές ελίτ, η καταναλωτική κουλτούρα και η έλλειψη σοβαρών δυνάμεων στον χώρο της κοινωνίας των πολιτών οδηγούν σε λαϊκιστικού/βοναπαρτικού τύπου καθεστώτα. Δηλαδή, σε πολιτικά συστήματα όπου ένας μικρός αριθμός πολιτικοοικονομικών ελίτ χειραγωγεί πλήρως ανενεργά υποκείμενα. Αν όμως βραχυπρόθεσμα ο ορίζοντας είναι σκοτεινός, μεσοπρόθεσμα/μακροπρόθεσμα συστημικές πιέσεις (παρά συλλογικά υποκείμενα) μπορεί να οδηγήσουν σε έναν νέο εξανθρωπισμό του παγκόσμιου αυτή τη φορά καπιταλισμού. Δηλαδή, σε μια κατάσταση όπου οι πλούσιες χώρες του πρώτου κόσμου θα αναγκαστούν εκ των πραγμάτων να βοηθήσουν τις φτωχές τριτοκοσμικές χώρες οδηγώντας έτσι τον κόσμο σε μια λιγότερο άνιση ισορροπία δύναμης μεταξύ του πρώτου και του Τρίτου Κόσμου- δηλαδή, σε μια μετατόπιση ισχύος μεταξύ πλουσίων και φτωχών χωρών. Αυτή η περίπτωση μπορεί να δημιουργήσει ένα κλίμα ευνοϊκό για την ανάπτυξη αξιών και κοινωνικών ρευμάτων ικανών να περιορίσουν τον εγωιστικό ατομικισμό και τον αδιέξοδο καταναλωτισμό που κυριαρχεί σήμερα. Είναι η παραπάνω ανάλυση ουτοπική; Μάλλον ναι. Πρόκειται όμως για αυτό που ο Giddens αποκαλεί «ρεαλιστική ουτοπία». Πρέπει πάντως να έχουμε στον νου μας ότι το εναλλακτικό σενάριο θα είναι σίγουρα μια εφιαλτική δυστοπία.
Ο κ. Νίκος Μουζέλης είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας στην LSΕ.
