Την ώρα που όλοι ετοιμαζόμαστε να κυκλοφορούμε με μάσκες με την ελπίδα ότι θα σωθούμε από το φθινοπωρινό κύμα της νέας γρίπης, αυτοί που υποτίθεται ότι θα προστατεύσουν την ανθρωπότητα από τον ιό Η1Ν1 επιδίδονται σε αγώνα δρόμου για την παραγωγή των πανδημικών εμβολίων. Οι κυβερνήσεις ελπίζουν να λάβουν εγκαίρως τις πρώτες δόσεις και οι φαρμακοβιομηχανίες ελπίζουν να ολοκληρώσουν τις κλινικές δοκιμές και να εισπράξουν το «ζεστό» χρήμα, αφού ο τζίρος τους είναι ευθέως ανάλογος του φόβου. Και επειδή ο φόβος ζωής δεν γνωρίζει από υφέσεις, ο ιός της νέας γρίπης εξελίσσεται σε πακτωλό για τους κολοσσούς της φαρμακοβιομηχανίας. Αν κάτι μπορούμε να συμπεράνουμε από την ιστορική εμπειρία, είναι ότι πολλές φορές ο φόβος μεταδίδεται ευκολότερα από τις ίδιες τις ασθένειες. Και εν προκειμένω, όχι μόνο οι αρρώστιες αλλά και οι άρρωστοι έχουν διαφορετική σημασία και αξία. Πόσο «κοινωνική», λοιπόν, είναι η αρρώστια σήμερα;
Η «ισπανική γρίπη» του 1918 φέρεται να ευθύνεται για τον θάνατο ενός απροσδιόριστου αριθμού ανθρώπων που κυμαίνεται μεταξύ πενήντα και εκατό εκατομμυρίων σε μια εποχή που ο παγκόσμιος πληθυσμός ήταν αριθμητικά τρεις φορές μικρότερος από τον σημερινό. Πρόκειται για μια «ξεχασμένη επιδημία» υπό την έννοια ότι οι πρόοδοι της ιατρικής επιστήμης κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα και οι συναφείς επιστημονικές εξελίξεις περιθωριοποίησαν στη συλλογική συνείδηση τον φόβο για αρρώστιες που σκότωναν μαζικά, τουλάχιστον ως την εμφάνιση του ΑΙDS. Δεν ξεθώριασε όμως η ανάμνηση της «ισπανικής γρίπης» αποκλειστικά εξαιτίας των ιατρικών επιτευγμάτων. Σημαντικός αριθμός όσων νόσησαν αλλά και όσων τελικά πέθαναν από την «ισπανική γρίπη» ήταν στρατιώτες που συμμετείχαν στις μάχες του Α Δ Παγκοσμίου Πολέμου. Μεταξύ αυτών βρίσκονταν και μερικές χιλιάδες Αμερικανοί. Η γρίπη δεν μπορούσε να έχει θέση στην επίσημη Ιστορία της περιόδου καθώς απειλούσε να αποδυναμώσει την εξωραϊσμένη εικόνα των ΗΠΑ. Η χώρα μόλις είχε αναλάβει συμμετοχή στον Παγκόσμιο Πόλεμο εκείνη την εποχή. Το τέλος του Πολέμου δεν θα την έβρισκε μόνο στο πλευρό των νικητών αλλά θα σηματοδοτούσε τη σταδιακή ανάδειξή της σε παγκόσμια υπερδύναμη. Οι στρατιώτες που νόσησαν από τη γρίπη μέσα στον συνωστισμό και τις κακές συνθήκες υγιεινής των καραβιών που διέσχιζαν τον Ατλαντικό δεν χωρούσαν στην αφήγηση ενός θριάμβου και χάθηκαν σταδιακά στην αχανή χώρα της «εθνικής αμνησίας». Τα λεγόμενα «πλεούμενα φέρετρα» θάφτηκαν για πάντα.
Αυτό το επεισόδιο από την ιστορία της «ισπανικής γρίπης» μάς θυμίζει ότι η αρρώστια όπως και η υγεία, η ζωή και ο θάνατος προσδιορίζονται βέβαια από τη βαθιά υλικότητα του σώματος αλλά ταυτόχρονα νοηματοδοτούνται και γίνονται κατανοητά και στη σφαίρα μιας συμβολικής τάξης των πραγμάτων. Οχι μόνο οι αρρώστιες αλλά και οι άρρωστοι εν προκειμένω έχουν διαφορετική σημασία και αξία. Στην περίπτωση της γρίπης του 1918 αυτό το φαινόμενο ήταν ιδιαίτερα ορατό: όχι μόνο οι αμερικανοί στρατιώτες που διέσχιζαν τον Ατλαντικό αλλά και χιλιάδες άλλοι άνθρωποι χάθηκαν από τη συγκεκριμένη ασθένεια στη στεριά. Στις μεγάλες πόλεις της εποχής, όπως για παράδειγμα στο Λονδίνο, η εξάπλωση της ασθένειας δεν οφειλόταν αποκλειστικά στην ισχύ της αλλά και στις υποτυπώδεις υποδομές ύδρευσης σε μεγάλα τμήματα της πόλης όπου συνωστίζονταν τα φτωχότερα στρώματα του πληθυσμού. Οι συνθήκες υγιεινής, στενά συνδεδεμένες και με την κοινωνικοοικονομική κατάσταση πολλών κατοίκων των πόλεων στις αρχές του 20ού αιώνα, συνέβαλαν καθοριστικά στην εξάπλωση της γρίπης.
Πόσο «κοινωνική» είναι η αρρώ στια σήμερα; Ορισμένες φήμες που συνοδεύουν τη σύγχρονη γρίπη των χοίρων αλλά και ορισμένες πραγματικότητες δείχνουν ότι και αυτή η αρρώστια συγκροτείται μέσα στα κοινωνικά της συμφραζόμενα. Στις Ηνωμένες Πολιτείες μεξικανοί μετανάστες κατηγορήθηκαν ως ύποπτοι για την εξάπλωση της γρίπης εξαιτίας της έξαρσης της ασθένειας αρχικά στο Μεξικό. Στην ίδια χώρα οι ευρωπαίοι μετανάστες θεωρούνταν παλαιότερα οι βασικοί υπεύθυνοι για τη μετάδοση της χολέρας. Σήμερα το ήδη αρνητικά φορτισμένο στερεότυπο του μεξικανού μετανάστη ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο. Κατά τη διαδικασία της δαιμονοποίησης που σε πολλές ιστορικές στιγμές συνόδευσε τις ασθένειες, καθώς οι άνθρωποι προσπαθούσαν να διαχειριστούν τον φόβο του πόνου και του θανάτου, δεν εξέλιπε το «κυνήγι των μαγισσών». Επίσης, κοινωνικές ευαισθησίες και θρησκευτικές ή άλλες αρχές και πεποιθήσεις φαίνεται να επηρεάζουν την εικόνα ή ακόμη και την ονοματοδοσία της σύγχρονης γρίπης των χοίρων. Στο Ισραήλ αλλά και σε μουσουλμανικές χώρες πολλοί υιοθέτησαν τον όρο «μεξικανική γρίπη» αφού η «γρίπη των χοίρων» εμπεριείχε θρησκευτικές συνδηλώσεις του απαγορευμένου, του ανίερου και του βρώμικου οι οποίες ενδεχομένως θα ενίσχυαν τον φόβο και τον πανικό. Στην αντίστοιχη γρίπη το 1978 η θρησκευτική ταυτότητα συνέβαλε στην ανάδειξη άλλων προβλημάτων. Ενώ οι χοίροι εξολοθρεύτηκαν σε ορισμένες χώρες προκειμένου να μη συνεχιστεί η μετάδοση της αρρώστιας, η αντίστοιχη πολιτική στην Αίγυπτο προκάλεσε αντιδράσεις για μεροληπτική μεταχείριση των χριστιανών αφού αυτοί κυρίως ασχολούνταν με τη χοιροτροφία.
Παρά το γεγονός ότι οι ασθένειες αναπτύσσονται και νοηματοδοτούνται μέσα στα κοινωνικά τους συμφραζόμενα στον ρου του ιστορικού χρόνου, οι ιστορικές αναλογίες στην περίπτωση αυτή δεν είναι μόνο δύσκολες αλλά μπορεί να γίνουν και επικίνδυνες. Η εξάπλωση της «ισπανικής γρίπης» αποδίδεται εν μέρει, για παράδειγμα, στις μετακινήσεις των στρατευμάτων κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και στον συγχρωτισμό πολλών νέων ανδρών σε αμφίβολες συνθήκες υγιεινής. Σήμερα οι άνθρωποι μετακινούνται μαζικά πολύ συχνότερα και πολύ ευκολότερα αλλά αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι οι ασθένειες μεταδίδονται με τον ίδιο τρόπο και με την ίδια ένταση. Επίσης, οι δυνατότητες φαρμακευτικής αγωγής είναι διαφορετικές στην εποχή μας, αν και ιδιαίτερα εμπορευματοποιημένες. Αν κάτι μπορούμε να συμπεράνουμε ωστόσο από την ιστορική εμπειρία είναι ότι πολλές φορές ο φόβος μεταδίδεται ευκολότερα από τις ίδιες τις ασθένειες. Πλαισιωμένος από στερεότυπα, φήμες και εικασίες, μπορεί να διογκώσει τις πραγματικότητες και να λειτουργήσει ανασταλτικά σε ό,τι αφορά την αντιμετώπισή τους. Η μέριμνα για τη δημόσια υγεία αντίθετα είναι καθοριστική, όχι μόνο για τη διασφάλισή της αλλά και για την άμβλυνση εκείνων των κοινωνικών παραγόντων που συνδέονται με την εξάπλωση των ασθενειών και με την επιδείνωση της κατάστασης των ασθενών.
Η κυρία Εφη Γαζή είναι επίκουρη καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
