Πριν από λίγες ημέρες συμπληρώθηκαν σαράντα χρόνια από την ημέρα που ο Νιλ Αρμστρονγκ πατούσε το πόδι του στο σεληνιακό έδαφος, εκφέροντας την περίφημη φράση: «Ενα μικρό βήμα για τον άνθρωπο, ένα τεράστιο άλμα για την ανθρωπότητα» . Στις 20 Ιουλίου του 1969 ολόκληρο το αμερικανικό έθνος αλλά και εκατομμύρια άνθρωποι σε όλον τον κόσμο, καθηλωμένοι μπροστά στις τηλεοπτικές οθόνες ή στους ραδιοφωνικούς δέκτες, παρακολουθούσαν λεπτό προς λεπτό τα στιγμιότυπα μιας ημέρας που σηματοδοτούσε για πολλούς το σημαντικότερο κομβικό σημείο στην ιστορία της ανθρωπότητας: Τη μετάβαση από την ιστορία του παρελθόντος στην ιστορία του μέλλοντος.
Η εξερεύνηση του Διαστήματος είχε απασχολήσει έντονα την ανθρώπινη φαντασία αλλά και την επιστημονική μελέτη ήδη από τις αρχές του εικοστού αιώνα. Τόσο η λογοτεχνία όσο και ο κινηματογράφος των αρχών του αιώνα πρόβαλαν την ιστορία του μέλλοντος της ανθρωπότητας στο Διάστημα, επενδύοντας το σεληνιακό τοπίο με τις ελπίδες, τις φοβίες και τις προσδοκίες της νέας εποχής. Η επιστημονική έρευνα, και πιο συγκεκριμένα η πυραυλική, αποτέλεσαν σταθερή πηγή έμπνευσης των αντιλήψεων για το μέλλον στο πρώτο μισό του εικοστού αιώνα. Ωστόσο ενώ οι επιστήμονες, οι δημιουργοί και η ποπ κουλτούρα είχαν ήδη εμπεδώσει την αντίληψη ότι το μέλλον δεν μπορεί παρά να αφορά το Διάστημα, οι πολιτικές προτεραιότητες του Μεσοπολέμου και ο επερχόμενος Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος προσανατόλισαν την έρευνα προς την παραγωγή στρατιωτικού εξοπλισμού, κυρίως στρατιωτικών πυραυλικών συστημάτων, αφήνοντας το Διάστημα στην ευθύνη της μελλοντολογικής φαντασίας ως την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου.
Η επιτυχής αποστολή του «Αpollo 11» το 1969 ολοκλήρωνε μια δεκαετή τουλάχιστον προσπάθεια των ΗΠΑ να «απαντήσουν» στις επιτυχίες που είχαν ήδη σημειώσει οι Σοβιετικοί στο Διάστημα. Ο «Σπούτνικ Ι» είχε τεθεί σε τροχιά γύρω από τη Γη ήδη από το 1957, ενώ ακολούθησε η πτήση σε τροχιά του Γιούρι Γκαγκάριν τον Απρίλιο του 1961. Περίπου έναν μήνα αργότερα ο πρόεδρος Τζ. Φ. Κένεντι ανακοίνωνε σε μια περίφημη ομιλία του στο αμερικανικό Κογκρέσο ότι ο κύριος στόχος του αμερικανικού έθνους για την επόμενη δεκαετία θα ήταν η πραγματοποίηση της αποστολής ενός ανθρώπου στη Σελήνη και η ασφαλής επιστροφή του στη Γη. Ο αδυσώπητος ανταγωνισμός των δύο υπερδυνάμεων μεταφερόταν πια στο Διά στημα, προσδιορίζοντας την επέκταση της ανθρώπινης δραστηριότητας πέραν των ορίων της γήινης βαρύτητας ως έναν κατ΄ εξοχήν στρατιωτικό στόχο, αλλά και ως αντικείμενο της εξωτερικής πολιτικής. Οι συσχετισμοί του Ψυχρού Πολέμου καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό την πορεία της ιστορίας της εξερεύνησης του Διαστήματος κατά τη δεκαετία του 1960.
Σήμερα, σαράντα χρόνια μετά, οι ΗΠΑ γιορτάζουν την επιτυχή αποστολή του «Αpollo 11», επικαιροποιώντας τις θριαμβευτικές εκείνες στιγμές. Την τελευταία εβδομάδα η εταιρεία ΑΟL και το Προεδρικό Μουσείο και η Βιβλιοθήκη του Τζ. Φ. Κένεντι στη Βοστώνη παρέχουν στους επισκέπτες του κυβερνοχώρου την ευκαιρία να ακούσουν λεπτό προς λεπτό, σε συνεχή ροή, όλες τις επικοινωνίες μεταξύ του «Αpollo 11» και του κέντρου ελέγχου εδάφους τον Ιούλιο του 1969. Το υλικό αυτής της πρωτοποριακής διαδικτυακής έκθεσης για πρώτη φορά παρουσιάζεται δημόσια στο σύνολό του.
Για πολλούς μελετητές της ιστορίας της εξερεύνησης του Διαστήματος η μουσειοποίηση της πρώτης προσσελήνωσης ανθρώπων σηματοδοτεί συμβολικά και το τέλος του διαστημικού εγχειρήματος. Οντως, αμέσως μετά την επιτυχία του «Αpollo 11» o προϋπολογισμός της ΝΑSΑ μειώθηκε δραστικά. Η επιτυχία της αποστολής συνοδεύτηκε και από τη συνειδητοποίηση ότι η διαστημική υπεροχή δεν μπορούσε άμεσα και πρακτικά να μετατραπεί σε στρατιωτικό πλεονέκτημα.
Καθώς οι προτεραιότητες του Ψυχρού Πολέμου μετατοπίζονται, το Διάστημα, ως συμβολικός τόπος, σταδιακά απεγκλωβίζεται από τον ασφυκτικό εναγκαλισμό των πολεμικών σχεδιασμών και ξανασυναντά τη μελλοντολογική φαντασία, την ποπ κουλτούρα και την τέχνη. Από τηλεοπτικές σειρές όπως το διάσημο «Σταρ Τρεκ» ως καλλιτεχνικές ταινίες όπως η «2001:Η Οδύσσεια του Διαστήματος» του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, από τους πρώτους αστροήρωες σε μινιατούρα της εταιρείας παιχνιδιών Lego ως την εναλλακτική πολιτική λογοτεχνία συγγραφέων όπως η Ούρσουλα Λε Γκιν, από την κινηματογραφική επιτυχία της ταινίας « Πόλεμος των Αστρων » ως τους μελαγχολικούς στίχους του Ντέιβιντ Μπάουι στο τραγούδι του «Space Οddity», το Διάστημα καταλαμβάνει τη φαντασία, την ποπ κουλτούρα και τις αντιλήψεις των ανθρώπων για το μέλλον από τη δεκαετία του 1960 και μετά.
Δεν θα ήταν υπερβολή να υποστηρίξουμε ότι η ιστορία των αντιλήψεων για το Διάστημα καταγράφει τους ποικίλους μετασχηματισμούς των τρόπων με τους οποίους ο δυτικός κόσμος φαντάστηκε το μέλλον σε όλη τη διάρκεια του εικοστού αιώνα. Το 1969 αποτελεί μια κομβική στιγμή σε αυτή την ιστορία του μέλλοντος. Η προσσελήνωση του «Αpollo 11» και ο περίπατος του Αρμστρονγκ στη Σελήνη ήταν ένα ανεπανάληπτο επίτευγμα που ήλθε ως αποτέλεσμα μιας μοναδικής ιστορικής συγκυρίας: Της παροδικής σύμπτωσης κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960 των προταγμάτων της επιστημονικής έρευνας και τεχνολογίας, της μελλοντολογικής φαντασίας, της λαϊκής-ποπ κουλτούρας και της πολιτικής βούλησης. Η τελευταία θα εγκατέλειπε την περιπέτεια του Διαστήματος την επόμενη κιόλας ημέρα του θριάμβου, αφήνοντας έτσι ξανά το διαστημικό πεδίο ελεύθερο για την ανάπτυξη της φαντασίας, της καλλιτεχνικής δημιουργίας και του διανοητικού πειραματισμού. Η εξερεύνηση του πλανήτη Αρη αναμένει ίσως την επόμενη συνάντηση μεταξύ φαντασίας, επιστήμης και πολιτικής στο πλαίσιο της ιστορίας του μέλλοντος.
Η κυρία Ιωάννα Λαλιώτου είναι επίκουρη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.
