Στις μεταψυχροπολεμικές ημέρες που ζούμε, δεν αντιμετωπίζουμε μία και μόνη απειλή. Αντιμετωπίζουμε σειρά αποκεντρωμένων, διεθνών απειλών: την τρομοκρατία των ισλαμιστών, την παγκόσμια οικονομική κρίση, το φαινόμενο του θερμοκηπίου, τη διάδοση των πυρηνικών όπλων και, όπως βλέπουμε σήμερα, πιθανές πανδημίες, όπως η νέα γρίπη.
Αυτές οι αποκεντρωμένες απειλές πηγάζουν και αυξάνονται από τη διάδοση και τον ταχύτερο ρυθμό της παγκοσμιοποίησης. Η αυτόματη παγκόσμια επικοινωνία και οι γρήγορες διεθνείς μετακινήσεις μπορούν κάποιες φορές να οδηγήσουν σε παγκόσμια, συστημικά σοκ. Η κατάρρευση μιας τράπεζας ή ένας ιός δεν μπορούν να απομονωθούν. Μπορούν να καταστρέψουν βασικούς κόμβους επικοινωνίας σύνθετων διεθνών συστημάτων.
Πώς αντιμετωπίζουμε λοιπόν τέτοιες καταστάσεις; Οικοδομούμε κεντρικούς παγκόσμιους θεσμούς ισχυρούς, ώστε να ανταποκρίνονται στις διεθνείς απειλές; Ή βασιζόμαστε σε διαφορετικές και αποκεντρωμένες λύσεις;
Πριν από λίγα χρόνια ο Τζ. Τζον Αϊκενμπερι από το Πρίνστον έγραψε ένα εκπληκτικό άρθρο στο οποίο τασσόταν υπέρ της κεντρικής λύσης. Υποστήριξε ότι η Αμερική πρέπει να βοηθήσει στην οικοδόμηση σειράς πολυεθνικών θεσμών για την αντιμετώπιση των παγκόσμιων προβλημάτων. Οι μεγάλες δυνάμεις θα έπρεπε να οικοδομήσουν ένα«δίκτυο διεθνούς συνεργασίας… δημιουργώντας κοινές δυνατότητες για την αντιμετώπιση πληθώρας απροόπτων».
Αν εφαρμόσει κανείς αυτή τη λογική στην περίπτωση της γρίπης των χοίρων, θα έλεγε ότι ο κόσμος πρέπει να ενισχύσει τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας για να του δώσει τη δύναμη να αναλύσει τη διάδοση της ασθένειας, να αποφασίσει πού και πότε είναι απαραίτητο να τεθούν σε ισχύ περιοριστικά μέτρα και να οργανώσει μια κοινή παγκόσμια αντίδραση.
Αν διαθέταμε ένα όργανο σαν αυτό, δεν θα βλέπαμε το είδος των διενέξεων που αναδύονται από τη σημερινή αποκεντρωμένη προσέγγιση. Η Ευρώπη προσέβαλε τις ΗΠΑ συνιστώντας στους πολίτες της να μην περνούν τον Ατλαντικό. Η Ουκρανία απαγόρευσε τις εισαγωγές χοιρινού. Η Ευρώπη μπορεί να παραγγείλει μεγάλες ποσότητες του εμβολίου της γρίπης, αφήνοντας τις ΗΠΑ, οι οποίες έχουν μόνο ένα εργοστάσιο παραγωγής, χωρίς φάρμακα. Ο φόβος μιας πανδημίας μπορεί να οδηγήσει σε κούρσα περιορισμών, με τις χώρες να αγωνίζονται να περιορίσουν τις μετακινήσεις και να ορθώσουν τείχη.
Ολοι αυτοί οι κίνδυνοι είναι πραγματικοί. Και όμως, ως σήμερα, αυτό δεν είναι το μάθημα που βγαίνει από την κρίση. Η αντίδραση στη γρίπη των χοίρων υποδηλώνει ότι η αποκεντρωμένη προσέγγιση είναι η καλύτερη. Το Μεξικό αντέδρασε μονομερώς και επιθετικά κλείνοντας σχολεία και ακυρώνοντας διοργανώσεις. Οι ΗΠΑ αντέδρασαν με εκπληκτική ταχύτητα στα πρώτα κρούσματα.
Αν η αντίδραση ήταν συντονισμένη από μια διεθνή υπηρεσία, η εξουσία θα ασκούνταν από τοπικούς αξιωματούχους, αλλά από αξιωματούχους κρατών τα οποία βρίσκονται πολύ μακριά από το πρόβλημα, και είναι συναισθηματικώς απομακρυσμένοι από το σημείο μηδέν. Η υπηρεσία θα διεξήγαγε δημοσκοπήσεις στα μέλη της, θα αναλάμβανε την επίλυση των εσωτερικών διενέξεων και θα προχωρούσε, όπως κάνουν οι πολυεθνικές, με βήματα αργά και σταθερά.
Από την άλλη πλευρά, η αποκεντρωμένη αντίδραση είναι πιο αξιόπιστη. Γνώρισμα της ανθρώπινης φύσης σε καιρούς κρίσης είναι ότι οι άνθρωποι θέλουν να αισθάνονται πως προστατεύονται από κάποιον δικό τους. Θα εμπιστευθούν μόνο αυτούς που μοιράζονται τις ιστορικές εμπειρίες τους, που κατανοούν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται την ασθένεια και την απειλή από τους «έξω» και που νομιμοποιούνται να κάνουν σκληρές επιλογές. Αν κάποια εξουσία πρόκειται να περιορίσει την ελευθερία, πρέπει να είναι εκλεγμένη από τον λαό.
Τελικώς η αποκεντρωμένη προσέγγιση έχει ανταποκριθεί στο παρελθόν σχετικά καλά σε καιρούς αβεβαιότητας. Είναι σαφές από την αντίδραση, ως σήμερα, ότι υπάρχει ένα ανεπίσημο δίκτυο επιστημόνων οι οποίοι έχουν πραγματοποιήσει συναντήσεις τα τελευταία χρόνια και έχουν καταλήξει σε κάποια κοινά συμπεράσματα για θέματα όπως η επιβολή καραντίνας και οι δείκτες μόλυνσης. Είναι επίσης σαφές ότι υπάρχουν πολλά που δεν κατανοούν.
Το συμπέρασμα είναι ότι η κρίση της γρίπης των χοίρων έφερε στην επιφάνεια δύο προβλήματα, το ένα επάνω στο άλλο. Στο κάτω μέρος, υπάρχει το δυναμικό δίκτυο της εκδήλωσης της νόσου. Τροφοδοτείται από περίπλοκα «παραθυράκια» στην πληροφόρηση, από τον ρόλο της ανθρώπινης κινητικότητας στη διάδοση του ιού και από τους περιβαλλοντικούς παράγοντες που τον καθιστούν ενεργό. Στην κορυφή, βρίσκεται η ψυχολογία του φόβου που προκαλείται από την αρρώστια. Ενισχύεται από τις φήμες, από τα ρεπορτάζ στην τηλεόραση και από τις προειδοποιήσεις των ειδικών.
Η σωστή απάντηση σε αυτά τα δυναμικά, αποκεντρωμένα προβλήματα είναι η δημιουργία δυναμικών, αποκεντρωμένων αρχών: δίκτυα τοπικών αξιωματούχων, κρατικών υπηρεσιών, εθνικών κυβερνήσεων και διεθνών οργάνων που να είναι ευέλικτα όσο το ίδιο το πρόβλημα.
Η νέα γρίπη δεν αποτελεί το μοναδικό επείγον πρόβλημα υγείας. Είναι όμως μια κρίσιμη δοκιμασία για το πώς θα οργανωθούμε τον 21ο αιώνα. Η επικουρικότητα είναι αυτή που λειτουργεί καλύτερα.
