Οι παγκόσμιες οικονομικές αγορές βίωσαν το 2008 τη χειρότερη κρίση μετά τη μεγάλη ύφεση της δεκαετίας του ΄30. Τι μας περιμένει το 2009; Βιώνουμε το τέλος του καπιταλισμού; «Το Βήμα» δημοσιεύει κατ΄ αποκλειστικότητα από το Ρroject Syndicate τις απόψεις διαπρεπών οικονομολόγων και αναλυτών. Γράφουν:
ΕΝΤΜΟΥΝΤ ΦΕΛΠΣ: Εχει μέλλον ο καπιταλισμός;
ΤΖΟΖΕΦ ΣΤΙΓΚΛΙΤΣ: Ο άχαρος θρίαμβος του σκεπτικιστή
ΚΕΝΕΘ ΡΟΓΚΟΦ: Τρενάκι του τρόμου στις ισοτιμίες
ΠΙΤΕΡ ΣΙΝΓΚΕΡ: Η μείωση της περιττής δυστυχίας
ΤΖΟΡΤΖ ΣΟΡΟΣ: Επανεξέταση της ρύθμισης των αγορών
ΝΟΥΡΙΕΛ ΡΟΥΜΠΙΝΙ: Θα ανακάμψει η οικονομία το 2010;

Προς τα τέλη του 2008 πολλοί Ευρωπαίοι άρχισαν να μιλούν για το τέλος του καπιταλισμού. Ξεχνούν ότι ο καπιταλισμός στην Ευρώπη έχει ήδη υποχωρήσει μία φορά κάτω από το βάρος του κρατισμού και του κορπορατισμού τη δεκαετία του 1930 για να αναγεννηθεί σε ελάχιστες χώρες τη δεκαετία του 1980. Με αφορμή την τρέχουσα οικονομική κρίση πρέπει να αναρωτηθούμε αν το όφελος του καπιταλισμού (αν υπάρχει) υπερβαίνει το κόστος του. Παρ΄ ότι ο Μαρξ εξέφρασε τον θαυμασμό του προς αυτόν, τώρα θεωρείται ότι τα καλά του στοιχεία – η επιχειρηματικότητα- μπορούν να διοχετευθούν σε κάποιο άλλο σύστημα που δεν θα εμπεριέχει την καταστρεπτικότητα από την οποία χαρακτηρίζεται ο καπιταλισμός.

Το καπιταλιστικό σύστημα αρχικά εξυμνήθηκε επειδή ήταν «προοδευτικό», όπως το έθεσε ο Μαρξ. Από τη στιγμή που η παραγωγικότητα αυξήθηκε ποτέ δεν γνώρισε «πισωγύρισμα». Στην πραγματικότητα, με τη σταδιακή ανάδυση του οικονομικού καπιταλισμού, περί το 1820, η παραγωγικότητα εκτινάχθηκε στη μια ευρωπαϊκή χώρα μετά την άλλη- Μεγάλη Βρετανία, Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία και Αυστρία- και «επιτάχυνε» ακόμη περισσότερο στις Ηνωμένες Πολιτείες. Τα πενιχρά ιστορικά στοιχεία που είναι διαθέσιμα για ανάλυση δείχνουν ότι γύρω στο 1820 οι μισθοί ακολούθησαν ανάλογη πορεία. Σήμερα μια σημαντική μερίδα αναλυτών αμφιβάλλει αν τα οφέλη από την ανάπτυξη της παραγωγικότητας που παρατηρείται σήμερα υπερβαίνουν τα τρομερά κόστη που θεωρούνται πλέον δεδομένα. Αλλά βάσει του συλλογισμού και της εμπειρίας μου, αυτή η υπόθεση παρ΄ όλο που είναι της «μόδας» δεν μπορεί να σταθεί.

Πρώτον, οι Ευρωπαίοι θεωρούν ότι καπιταλισμός είναι η «ελεύθερη αγορά»- το laissez-faire. Αλλά ο καπιταλισμός σημαίνει άνοιγμα στην «εκ των κάτω» καινοτομία. Ο καπιταλισμός αυτός καθεαυτός δεν απειλεί τα προνόμια του κράτους Πρόνοιας. Αυτή η υπόθεση απορρίπτει ακόμη και τα πλέον εμφανή οφέλη του καπιταλιστικού συστήματος. Αναγνωρίζω ότι οι μισθοί των πιο καλοπληρωμένων φίλων μου είναι τόσο υψηλοί που θεωρητικά μπορούν να καλύψουν όλες τις μελλοντικές ανάγκες τους. Αλλά η αύξηση της παραγωγικότητας σχεδόν πάντα συνοδεύεται από αυξήσεις στους μισθούς σε όλους τους τομείς της οικονομίας. Και οι αυξήσεις των γενικών απολαβών έχουν τεράστια κοινωνική αξίαεπιτρέπουν στους ανθρώπους να εγκαταλείψουν την ανιαρή, κουραστική ή επαχθή εργασία χάριν μιας ενδιαφέρουσας, ευχάριστης και πνευματικά απαιτητικής εργασίας. Τα «σκοτεινά, σατανικά εργοστάσια» της εποχής του Μαρξ έχουν εκλείψει εξαιτίας της αυξημένης παραγωγικότητας και όχι εξαιτίας του κρατικού ελέγχου.

Ακόμη μία δυσκολία αυτής της υπόθεσης είναι ότι η πλειονότητα των υποτιθέμενων μειονεκτημάτων του καπιταλισμού είναι απατηλά ή επινοημένα. Η ιδέα ότι ένας «καλολαδωμένος» καπιταλισμός κινείται προς μια ελλιπή

αγορά εργασίας, οδηγώντας σε υψηλότερα ποσοστά ανεργίας και χαμηλότερη συμμετοχή στο εργατικό δυναμικό, δεν μπορεί να τεκμηριωθεί. Αντιθέτως, οι καινοτομίες που πυροδοτούνται και διευκολύνονται από τον καπιταλισμό δημιουργούν θέσεις εργασίας· σε νέες εταιρείες που αναπτύσσουν νέες ιδέες, στο μάρκετινγκ και σε διευθύνσεις που καλούνται να συμβαδίσουν με τα νέα μέσα και μορφές οργάνωσης.

Η ιδέα ότι οι καθημερινοί άνθρωποι είναι εξαγριωμένοι με τη σκέψη ότι άλλοι άνθρωποι απολαμβάνουν τεράστιο μερίδιο στον πλούτο, που καλλιεργείται από ορισμένους κύκλους, επίσης είναι ατεκμηρίωτη. Οι περισσότεροι άνθρωποι είναι αρκετά πρακτικοί για να καταλάβουν ότι όταν για παράδειγμα πηγαίνουν για ιατρικές εξετάσεις, αυτό που έχει σημασία είναι αν το νοσοκομείο διαθέτει το κατάλληλο διαγνωστικό μηχάνημα και όχι αν κάπου αλλού υπάρχει ένα καλύτερο μηχάνημα για κάποιους άλλους.

Είναι αλήθεια ότι ο καπιταλισμός δημιουργεί ρήξη και αβεβαιότητα. Ωστόσο δεν πρέπει να παραβλέψουμε την άλλη πλευρά του νομίσματος. Ο καπιταλισμός είναι μοναδικός στο να κινητοποιεί τους επιχειρηματίες, να τους κάνει να επινοούν νέες ιδέες, να τις εφαρμόζουν στην αγορά και να δημιουργούν ενθουσιασμό στους καταναλωτές. Το σημαντικότερο επίτευγμα του καπιταλισμού είναι ίσως ότι μετέτρεψε τον χώρο εργασίας από χώρο ρουτίνας και πλήξης σε χώρο αλλαγής, πνευματικής ανάτασης, πρόκλησης, εξερεύνησης, ενίοτε και ανακάλυψης. Πράγματι, η αλυσίδα συναρμολόγησης υπήρξε χαρακτηριστικό του καπιταλισμού από την αρχή της ιστορίας του. Η κομμουνιστική Ρωσία και η σοσιαλιστική Ευρώπη δεν θα άντεχαν χωρίς την αλυσίδα συναρμολόγησης. Και χάριν της αύξησης της παραγωγικότητας όλο και μεγαλύτερος αριθμός θέσεων εργασίας βρίσκονται εκτός των εργοστασίων και των αγροκτημάτων. Στα τέλη του 19ου αιώνα, η Ευρώπη, από τη Βιέννη ως το Βερολίνο και από το Παρίσι ως το Λονδίνο, ήδη πανηγύριζε για τη μεταμόρφωση της επιχειρηματικής ζωής. Φυσικά κατάλαβαν ότι αυτός ο ενθουσιασμός συνοδευόταν από έναν βαθμό αναστάτωσης και νευρικότητας. Αλλά λίγοι ήταν εκείνοι που επιθυμούσαν την επιστροφή στην ηρεμία του παρελθόντος. Ωστόσο, η επιστροφή συντελέστηκε όταν οι αλλαγές του κρατισμού και του κορπορατισμού στους θεσμούς της οικονομίας κατέστειλαν την καινοτομία και τη φιλοδοξία, με αποτέλεσμα ο χώρος εργασίας να γίνει και πάλι τόσο ανιαρός όσο στο παρελθόν. Σήμερα εξειδικευμένοι και καλοπροαίρετοι άνθρωποι υποστηρίζουν ότι μπορούμε να ξαναζωντανέψουμε την επιχειρηματικότητα, αλλά με έναν τρόπο που να την προσαρμόζει σε ένα νέο οικονομικό σύστημα, προσανατολισμένο στην κοινωνική επένδυση- την καταπολέμηση της υπερθέρμανσης του πλανήτη, την ανάπτυξη ενεργειακών αποθεμάτων κ.ο.κ. Το πρόβλημα του συγκεκριμένου συλλογισμού είναι ότι θα γραφειοκρατικοποιήσει την οικονομία, θα εναποθέσει μεγάλος μέρος των δαπανών σε κυβερνητικές υπηρεσίες και θα οδηγήσει πολλές εταιρείες σε κρατικά συμβόλαια.

Από μόνο του αυτό δεν αποτελεί πρόβλημα. Αλλά θα γίνει αν καταπνίξει την ικανότητα των ατόμων να προχωρούν σε καινοτομίες για μια ανοιχτή αγορά. Αυτό συνέβη τη δεκαετία του 1930 όταν οι γραφειοκρατικοποιημένες οικονομίες της Δυτικής Ευρώπης χαρακτηρίζονταν από μεγάλη έλλειψη καινοτομίας σε σχέση με την απογραφειοκρατικοποιημένη οικονομία των Ηνωμένων Πολιτειών. Ετσι, ενώ το 2008 υπήρξε ένα κρίσιμο έτος για την παγκόσμια οικονομία, είμαι βέβαιος ότι οι χώρες που εκτιμούν την καινοτομία θα πρέπει να διατηρήσουν το καπιταλιστικό σύστημα.

* Ο κ. Εdmund S. Ρhelps είναι διευθυντής του Κέντρου για τον Καπιταλισμό και την Κοινωνία στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, βραβευμένος με το Νομπέλ Οικονομίας το 2006.