Στις 15 Ιουλίου του 2004, στο Πυλί της Κω, ως μέλος του Οργανισμού Πολιτισμού του Δήμου Δικαίου, επί δημαρχίας Βασίλη Χατζηγιακουμή, μετείχα σε εκδήλωση τιμής στον Μάριο Τόκα. Στο τριήμερο της παραμονής του στο νησί, μαζί με τον παιδικό του φίλο, συνάδελφο Μίμη Σοφοκλέους, είχαμε την ευκαιρία από τον νοσταλγικό τόνο των μουσικών του συνθέσεων να οδεύσουμε προς το εθνικό ζήτημα της Κύπρου και τις προσδοκίες που γεννούσε η ένταξη της Κυπριακής Δημοκρατίας στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Είτε στον δροσερό ίσκιο της «Πηγής», που θα μπορούσε να παραπέμπει στις Πλάτρες, είτε στις ταβέρνες του Δίκιου, που έμοιαζε στον φιλοξενούμενο μουσικοσυνθέτη με τον Πενταδάκτυλο, μας ενδιέφερε η αιχμή του ποιητή για την «εθνική μοναξιά»:
«Γιατί εφθονίστην το νησί σε λίγα μόνα χρόνια
να είναι στην Ανατολή τ’ αγκάθιν της Ευρώπης».
Ως προς το «Σχέδιο Αναν», που ετίθετο τότε με πιεστικό τρόπο, συμφωνήσαμε να το αντιμετωπίσουμε εξ υπαρχής: «Εξαρτάται, που λες, εξαρτάται». Δηλαδή, στο σύνολο των δυσκολιών που προκύπτουν κατά την «κατασκευή»/«επινόηση» ενός εθνικού κράτους σκοντάφτει η αποδοχή ενός τέτοιου σχεδίου που θέτει μάλιστα ως «κανόνα» της συνταγματικής του τάξης την «constructive ambiguity», όση «υβριδικότητα» και αν του αναγνωρισθεί από τον νομικό φορμαλισμό που τη διέπει. Πώς, πράγματι, στη σημερινή κατάσταση της Κύπρου τίθεται το «εθνικό ζήτημα»; Ως καλαμαράς του πάλαι ποτέ «εθνικού κέντρου» προτιμούσα πρώτα να ακούσω και μετά να μιλήσω. Μόνο που ως εκ-τιμητής των «Post-colonial studies» δεν μπορούσα να σιωπήσω: αγγλικές βάσεις με αιγιαλίτιδα ζώνη;
Ως προς την Ευρωπαϊκή Ενωση δεν είχαμε ψευδαισθήσεις για την πολιτική που ασκούσε, μολονότι κοινή ήταν η βεβαιότητα για τα οφέλη από την ένταξη της Κυπριακής Δημοκρατίας – στο σύνολό της – σε αυτήν τη διακρατική σύνθεση που με τη σειρά της επιδίωκε να κάνει τα επόμενα βήματα του αυτοκαθορισμού της. Δηλαδή ενδιέφερε την Κύπρο να έχει σαφή εικόνα γιατί κατά την τελευταία δεκαπενταετία συγκρούσθηκε μακρά σειρά εθνικών κρατών που αναδύθηκαν το ένα μετά το άλλο σε όλα τα σημεία της Γηραιάς Ηπείρου, ιδίως στη Βαλκανική. Και με την Ενωμένη Ευρώπη που φαντάζει τελωνοφύλακας, τέτοιος που να επιτρέπει την «ελεύθερη» διακίνηση στη «νέα τάξη πραγμάτων»;
Αποτελεί η Ευρωπαϊκή Ενωση σύνθετο πλέγμα από μερικότερες πραγματικότητες που συμβατικά θα μπορούσαν να διαιρεθούν σε πεδία κοινής οικονομικής και πολιτιστικής πολιτικής, τα οποία συνάμα εμπεριέχουν ροπές που αποδυναμώνουν την πρόθεση για την ενοποίηση. Δηλαδή λειτουργίες υπερδύναμης, που καταγράφονται και στο εσωτερικό της ίδιας της ευρωπαϊκής περιφέρειας, τοπικοί πόλεμοι, ξενοφοβία και ξενηλασία, αισθήματα ανασφάλειας, νέες μορφές ρατσισμού κ.λπ.
Είναι προφανές ότι τα φαινόμενα αυτά υποδείκνυαν και υποδεικνύουν ότι η Ευρώπη δεν εξαντλείται στην Ευρωπαϊκή Ενωση, μολονότι η τελευταία συγκροτεί την αιχμή της αναπτυξιακής πορείας της. Μια διαδικασία ωστόσο που από την «Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ανθρακα και Χάλυβα» (1952) και την «Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα» (1958) έως την «Ευρωπαϊκή Ενωση», όπως την καθορίζει η Συμφωνία του Maastricht, υποτάσσει στη νομισματική ενοποίηση τα επί μέρους στοιχεία μιας διευρυνόμενης ενιαίας πολιτικής των κρατών-μελών της. Η νομισματική ενοποίηση, ειδικότερα, που προβλεπόταν να προκύψει από τη σύγκλιση των εθνικών οικονομιών προς τον πληθωρισμό, το δημόσιο χρέος, το δημόσιο έλλειμμα, τα επιτόκια και τις συναλλαγματικές ισοτιμίες, είχε ήδη επικριθεί για τη διαφαινόμενη εγκαθίδρυση ενός θεσμικού πλαισίου υπερεθνικής επικυριαρχίας και ιδίως για την αυτονόμηση της οικονομικής ζωής της «Ενωσης» μέσω ενός ειδικευμένου μηχανισμού «πνευματικής τεχνολογίας».
Η επέτειος της εικοσαετίας της Ευρωπαϊκής Ενωσης είχε εορτασθεί με την τυπική έγκριση του νέου ρόλου του ΝΑΤΟ, «πολιτικής» και «στρατιωτικής» υφής, και πέραν της «ευρωατλαντικής περιοχής», όταν διαπιστώθηκε ότι η Συμμαχία μπορεί να «υπονομευθεί από κρίσεις και συγκρούσεις που επηρεάζουν την ασφάλειά της». Το Κοσσυφοπέδιο λοιπόν υπήρξε και συνεχίζει να υπάρχει ως παράδειγμα «ενεργού εμπλοκής» για τη «διαχείριση της κρίσης», ενώ στο σύνολό της η «ευρωπαϊκή ταυτότητα ασφάλειας και άμυνας θα συνεχίσει να αναπτύσσεται στους κόλπους του ΝΑΤΟ». Επρόκειτο για παράκαμψη του ψηφίσματος του Ευρωκοινοβουλίου (14.1.1998), με αντικείμενο τις σχέσεις Ευρώπης – Ηνωμένων Πολιτειών που θα έπρεπε να καταστούν περισσότερο ισότιμες. Σε κάθε περίπτωση και εντός της Ευρώπης μπορούσε να ειπωθεί, εκεί άλλωστε γράφτηκε πρώτη φορά, ότι «έχω χωνέψει μέσα μου το πνεύμα της Ευρώπης – τώρα θέλω να ανταποδώσω το χτύπημα».
Στο τέλος της εκδήλωσης το πιάνο ήταν διαθέσιμο για τον Μίμη και τον Μάριο. Ετσι το κοινό άκουγε ξανά το «Σ’ αγαπώ σαν το γέλιο του Μάη», την «Αννούλα του χιονιά», το «Σαν τρελό φορτηγό», το «Ανασήκωσε την πλάτη Πενταδάχτυλε» και ιδίως τη «Δική μου πατρίδα», αυτή δηλαδή που «έχει χωριστεί στα δύο», γεγονός που οδηγεί στο ερώτημα: «Ποιο από τα δύο κομμάτια πρέπει ν’ αγαπώ;»…
Ο κ. Παναγιώτης Νούτσος είναι καθηγητής της Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.
