Σήμερα, περίπου επτά χρόνια μετά την 11η Σεπτεμβρίου, η ιδέα της σύγκρουσης των πολιτισμών φαίνεται να απλουστεύει την εικόνα της διεθνούς πραγματικότητας παρά να συντελεί στο να κατανοήσουμε την ιστορική συγκυρία του παρόντος. Ο δυτικός πόλεμος κατά της τρομοκρατίας μεταφέρθηκε σε μεγάλο βαθμό στο εσωτερικό των δυτικών χωρών απειλώντας πολιτικά και ανθρώπινα δικαιώματα που είχαν αποτελέσει κεκτημένα της αστικής δημοκρατίας. Ο πόλεμος των συμμάχων στο Ιράκ γρήγορα έχασε το ηθικό του πλεονέκτημα, καθώς το φως της δημοσιότητας είδαν οι καταγγελίες για τα βασανιστήρια και τις θηριωδίες που διέπρατταν τα στρατεύματα κατοχής. Η αποτυχία επίτευξης της ειρήνης, η επιδείνωση των συγκρούσεων στη Μέση Ανατολή και τα σκάνδαλα που αφορούν την εκμετάλλευση των συνθηκών του πολέμου από κύκλους οικονομικών συμφερόντων της Δύσης έθεσαν σε αμφισβήτηση τη μανιχαϊστική ιδέα ότι πρόκειται για σύγκρουση μεταξύ του δυτικού πολιτισμού και του Ισλάμ. Στον βαθμό που ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, η σύγκρουση των πολιτισμών αποτελεί μέρος μόνο μιας πολύ πιο σύνθετης και ευρύτερης παγκόσμιας κατάστασης.


Παράλληλα με τις θεωρίες που συμμερίζονται την ιδέα της σύγκρουσης των πολιτισμών, αναπτύσσεται τα τελευταία χρόνια μια ευρεία συζήτηση γύρω από την έννοια του κοσμοπολιτισμού. Για την ακρίβεια, ο όρος κοσμοπολιτισμός έχει καταλάβει πια κεντρική θέση στην προσπάθεια να κατανοηθούν οι όροι της σύγχρονης ιστορικής συνθήκης. Η συζήτηση περί κοσμοπολιτισμού διεξάγεται τόσο στο επίπεδο της πολιτικής και του πολιτικού λόγου όσο και στον χώρο των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών, κυρίως στη φιλοσοφία, στην πολιτική επιστήμη, στην ανθρωπολογία και στη συγκριτική λογοτεχνία. Παλαιότερα ο όρος αυτός αναφερόταν κυρίως σε κοινωνικές ελίτ που είχαν τη δυνατότητα να ταξιδεύουν και να ακολουθούν πρακτικές ζωής, συνήθειες και αξίες που υπερέβαιναν τις εθνικές κουλτούρες. Σήμερα όμως ο κοσμοπολιτισμός και οι πιο σύνθετοι όροι κοσμοπολιτική και κοσμοπολιτικός αναφέρονται σε μια σειρά πρακτικών, αντιλήψεων και πολιτισμικών διαθέσεων που αφενός υπερβαίνουν τα όρια του έθνους και του διεθνισμού, και αφετέρου τοποθετούνται κριτικά προς το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης. Ετσι οι θεωρητικοί του κοσμοπολιτισμού επιχειρούν να κατανοήσουν την παρούσα ιστορική συνθήκη εκκινώντας από τη μελέτη των διαδικασιών, των μορφών υποκειμενικότητας και των σχέσεων που διαμορφώνουν σήμερα ετερογενείς συλλογικότητες αλλά και εμπειρίες σε παγκόσμιο επίπεδο. Στόχος εδώ είναι να ασκηθεί κριτική τόσο σε εθνοκεντρικές όσο και σε σχετικιστικές πολυπολιτισμικές προσεγγίσεις της πραγματικότητας. Οι θεωρίες της σύγχρονης κοσμοπολιτικής επιχειρούν να ερμηνεύσουν τον κόσμο εστιάζοντας στις ζώνες επαφής και επικοινωνίας και υπερβαίνοντας τους διαχωρισμούς που επέβαλλε σε μεγάλο βαθμό η πολιτική των ταυτοτήτων σε προηγούμενες περιόδους.


Μήπως όμως η νέα αυτή κοσμοπολιτική θεώρηση της σύγχρονης ιστορικής συνθήκης προάγει τελικά μια ψευδώς ομογενοποιητική εικόνα της πραγματικότητας; Θεωρητικοί, όπως η Γκαγιάτρι Σπίβακ, έχουν προειδοποιήσει ενάντια σε αυτόν τον κίνδυνο. Στο βιβλίο της Death of a Discipline (Ο Θάνατος μιας Επιστήμης) (Columbia UP, New York, 2003) η Σπίβακ μάς παροτρύνει να σκεφτούμε πλανητικά και όχι παγκόσμια. Η έννοια της πλανητικότητας δεν αρνείται την παγκοσμιοποίηση, αλλά ασκεί κριτική στις πειθαρχικές και ελεγκτικές πρακτικές της. Η πρόταση που διατυπώνει η Σπίβακ, και που αναπτύσσεται σήμερα και από άλλους θεωρητικούς, είναι να προσεγγίσουμε τη σύγχρονη ιστορική συνθήκη πέρα από το ομογενοποιητικό πέπλο της παγκοσμιοποίησης σε μια προσπάθεια να διακρίνουμε την εικόνα του πλανήτη ως ενός διαφοροποιημένου πολιτικού χώρου που κατοικείται από εσωτερικά ετερογενείς συλλογικότητες. Ο σχηματισμός αυτής της εικόνας προϋποθέτει την επαναπροσέγγιση των κοινοτήτων στις οποίες εντασσόμαστε μέσα από διαδικασίες ανοικείωσης. Η πρόταση εδώ είναι να σκεφτούμε πλανητικά, δηλαδή να καταστήσουμε ακόμη και τις πιο οικείες μας ιστορίες ανοίκειες εντάσσοντάς τες όχι στο τοπικό/εθνικό αλλά στο πλανητικό επίπεδο, πάντα σε σχέση μάλλον παρά σε σύγκριση ή σε αντιπαράθεση με τις ιστορίες των άλλων. Η Ιστορία απεμπλέκεται έτσι από τον εθνικό χρόνο και εντάσσεται στο πλαίσιο του πλανητικού χρόνου επιτρέποντας τη θέαση διαδικασιών αλληλεπίδρασης, αλλά και ανταγωνισμού και συγκρούσεων, που διαφορετικά θα μας διέφευγαν.


Η διαμόρφωση μιας κοσμοπολιτικής ή πλανητικής θεώρησης της σύγχρονης Ιστορίας αποτελεί ακόμη μια εργασία σε εξέλιξη. Το σίγουρο όμως είναι ότι παρόμοια εγχειρήματα προσπαθούν να αναμετρηθούν με τα αναπάντητα ερωτήματα που άφησαν, αλλά και να διορθώσουν τις πολιτικές και ιστορικές παρανοήσεις στις οποίες οδήγησαν οι δυϊστικές θεωρίες περί σύγκρουσης των πολιτισμών και περί πολέμου των ταυτοτήτων ή/και οι ομογενοποιητικές αντιλήψεις περί τετελεσμένης παγκοσμιοποίησης. Καθώς τα φαντάσματα της πείνας και της λειψυδρίας πλανώνται πια απειλητικά πάνω από τη Γη, ίσως είναι καιρός να πάψουμε να αναρωτιόμαστε «ποιοι είμαστε» και «τι μας χωρίζει από αυτό που δεν είμαστε» και να αφήσουμε τη ματιά μας να απλωθεί στον άμεσο όσο και ανοίκειο περιβάλλοντα χώρο που τελικά απλώς φιλοξενεί την ιστορία μας.


Η κυρία Ιωάννα Λαλιώτου είναι επίκουρη καθηγήτρια Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.