Στην Ευρώπη, και όχι μόνο, η συζήτηση για τη δημοκρατία επιστρέφει επιτακτικά στο προσκήνιο. Ο λόγος έγκειται σε μια χτυπητή αντίφαση που βιώνεται καθημερινά από τους περισσότερους πολίτες: ενώ ως πολιτειακός διακανονισμός η δημοκρατία χαίρει σχεδόν οικουμενικής κανονιστικής αποδοχής, εξίσου διάχυτη είναι μια αίσθηση ανεπάρκειας και αναποτελεσματικότητας στη λειτουργία της που ασφαλώς επιτείνεται από την οσμή διαφθοράς που αναδύεται στην Ελλάδα και διεθνώς. Η αποτίμηση του προβλήματος (και οι προτάσεις που κατατίθενται για την αντιμετώπισή του) υποκρύπτει σύγχυση εννοιών και μεθόδου. Αντί προβληματισμού για το πώς η πραγματικότητα θα προσεγγίσει στο εννοιακό και αξιακό περιεχόμενο της δημοκρατίας, έχουμε το ακριβώς αντίστροφο: προσαρμογή του εννοιακού περιεχομένου στη ζοφερή πραγματικότητα της δημοκρατικής απίσχνανσης. Εύστοχα επισημάνθηκε πρόσφατα ότι η δημοκρατία των αρχών του 21ου αιώνα είναι μεν δημοκρατία συνταγματικών διαδικασιών, αλλά είναι και δημοκρατία «χωρίς τον δήμο». Γίνεται φανερό ότι στο πλαίσιο αυτό το πρωταρχικό ερώτημα «τι είναι δημοκρατία;» αποκτά νέα σημασία και επικαιρότητα.
* Καθοριστικά γνωρίσματα
Θεωρείται συχνά ότι ο ρητός προσδιορισμός πυκνών εννοιών – όπως η δημοκρατία – περιορίζει τον σημασιολογικό τους ορίζοντα. Στην πράξη συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο: είναι η ανεπαρκής εννοιολογική οριοθέτηση που οδηγεί σε αναλυτικές και αξιακές εκπτώσεις σαν και αυτές με τις οποίες σήμερα βρισκόμαστε αντιμέτωποι. Τα δημοκρατικά γνωρίσματα διατυπώνονται καλύτερα ως προϋποθέσεις: α) πολιτικές ελευθερίες και δικαιώματα για το σύνολο του πληθυσμού (λόγου, πληροφόρησης, δράσης)· β) τακτικές, ελεύθερες και δίκαιες εκλογές· γ) υπαγωγή όλων των αποφασιστικών αξιωμάτων στη λαϊκή ετυμηγορία. Καθεστώτα που δεν πληρούν τις προϋποθέσεις αυτές δεν είναι και δεν πρέπει να εκλαμβάνονται ως δημοκρατίες.
Δεν έχουν βέβαια όλες οι δημοκρατίες την ίδια ποιότητα. Η τελευταία είναι συνάρτηση παραγόντων όπως η ισχυρή κοινωνία πολιτών, το λειτουργικό κράτος δικαίου, η αποτελεσματική δημόσια διοίκηση και η διαφάνεια στις επιχειρηματικές δράσεις. Αν και οι χαμηλής ποιότητας δημοκρατίες δεν παύουν να είναι δημοκρατίες, είναι σαφές ότι κινούνται σε έδαφος ολισθηρό και σε βάθος χρόνου κινδυνεύουν. Πρόκειται για διαδικασία εξόχως δυναμική: η δημοκρατία απαιτεί κίνηση, εμβάθυνση· αλλιώς απισχναίνεται και συρρικνούται. Ιδιαίτερα κρίσιμη στη διερεύνηση αυτής της προβληματικής είναι η έννοια της λογοδοσίας.
Παρ’ ότι ως έννοια η λογοδοσία περιλαμβάνεται στον σκληρό νοηματικό πυρήνα της δημοκρατίας, το επιχειρησιακό της περιεχόμενο παραμένει σιβυλλικά αδιευκρίνιστο – γι’ αυτό και πολλοί την επικαλούνται εύκολα όσο και ανεπίγνωστα. Τι ακριβώς αφορά και σε τι αναφέρεται;
Το ενδιαφέρον των μελετητών για τον όρο αναζωπυρώθηκε στο πλαίσιο συζητήσεων που προέκυψαν στις πιο πρόσφατες δημοκρατικές μεταβάσεις (του λεγόμενου «τρίτου κύματος»), ως αίτημα για την άρση των θεσμικών στεγανών, κυρίως στο στράτευμα. Τονίστηκε τότε πως δημοκρατία δεν μπορεί να υπάρξει (και αν εγκαθιδρυθεί θα είναι καχεκτική και θνησιγενής) στον βαθμό που θεσμοί όπως οι ένοπλες δυνάμεις παραμένουν αυτοαναφερόμενα κράτη εν κράτοις.
Η απόσταση από τη θεσμικά εστιασμένη στην ευρύτερη πρόσληψη των σημασιών αυτών δεν είναι μεγάλη: αν τα ανεξέλεγκτα στεγανά στο στράτευμα συνιστούν δημοκρατικό έλλειμμα, τα στεγανά είναι εξίσου απαράδεκτα και σε άλλους κομβικούς τομείς της δημόσιας ζωής, όπως, π.χ., στα μέσα μαζική ενημέρωσης. Αλλά παρεμφερή ισχύουν και για το κορυφαίο ζήτημα της διαχείρισης (επιμερισμού και αξιοποίησης) του κοινωνικά παραγόμενου υπερπροϊόντος, του πλούτου που οι κοινωνίες παράγουν συλλογικά.
Το εκτενές επιχείρημα μπορεί να συνοψιστεί ως συμπέρασμα: οι σύγχρονες δημοκρατίες τραυματίζονται από τις δράσεις ισχυρών (και ανεξέλεγκτων) μειοψηφιών που απειλούν (και συνήθως επιτυγχάνουν) να συρρικνώσουν ελευθερίες και δικαιώματα καθιστώντας τα κενά περιεχομένου. Κόμματα, εκλογές και πολιτικές αντιπαραθέσεις εξακολουθούν να υπάρχουν ως συνταγματικά κατοχυρωμένες διαδικασίες, όμως γενικεύεται η αίσθηση ότι οι πραγματικά κρίσιμες αποφάσεις, όταν δεν είναι προειλημμένες, λαμβάνονται πέρα και μακριά από τους πολίτες, πίσω από κλειστές και απροσπέλαστες πόρτες.
* Πίσω στο μέλλον;
Είναι λοιπόν η εικόνα αναπόδραστα ζοφερή; Κάθε άλλο. Αλλωστε «χρυσούς αιών» της δημοκρατίας δεν υπήρξε ποτέ. Αρκεί να θυμηθούμε ότι η εγκαθίδρυση του κοινοβουλευτισμού κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα δεν συνοδεύτηκε από αυτόματη επέκταση των πολιτικών δικαιωμάτων, αλλά τη σκλήρυνση των κατασταλτικών μηχανισμών. Η απειλή της δημοκρατικής απίσχνανσης μπορεί και πάλι να αντιμετωπιστεί με συλλογικές δράσεις για δημοκρατική εμβάθυνση: αυτό ακριβώς που συχνά-πυκνά στις μέρες μας εξορκίζεται ως κόλαφος. Οπως στο παρελθόν, έτσι και σήμερα το δημοκρατικό αγαθό εξακολουθεί να είναι συνυφασμένο με την κοινωνική εγρήγορση και τις συλλογικές δράσεις.
Η Ελληνική Εταιρεία Πολιτικής Επιστήμης διοργανώνει συνέδριο με θέμα «Η δημοκρατική λειτουργία σε καμπή: προκλήσεις και απειλές στον πρώιμο 21ο αιώνα». Το συνέδριο θα διεξαχθεί τον Μάιο του 2008. Οι ενδιαφερόμενοι καλούνται να υποβάλουν τίτλο και περίληψη εισήγησης (έως 400 λέξεις) όχι αργότερα από την 1η Φεβρουαρίου 2008: ηλεκτρονικά στη διεύθυνση conference2008@politikinet.gr, μέσω φαξ στο 210 3614.298 ή ταχυδρομικά στη διεύθυνση Ομήρου 19, 106 72 Αθήνα. Οι προτάσεις θα αξιολογηθούν ανώνυμα από συναδέλφους αντίστοιχων αντικειμένων με ευθύνη της οργανωτικής επιτροπής του συνεδρίου.
Ο κ. Σεραφείμ Ι. Σεφεριάδης είναι επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
