Ως κορυφαίο ιστορικό συμβάν του 20ού αιώνα που, ενώ ενέπνευσε γενιές κοινωνικών οραματιστών, εκφυλίστηκε σε έναν εγκληματικό και αποτρόπαιο ολοκληρωτισμό (όπως πολύ πρόσφατα εικονογράφησε οδυνηρά και ο Orlando Figes), η Οκτωβριανή Επανάσταση εξακολουθεί να διχάζει. Ενενήντα ολόκληρα χρόνια από την κατάληψη των χειμερινών ανακτόρων, και σε συνέχεια του αφιερώματος των «Νέων Εποχών» (4.11.2007), σκόπιμο είναι να αναλογιστούμε – άλλη μια φορά – την κληρονομιά της. Το εγχείρημα δεν είναι απλό. Δεκαετίες βάναυσης σταλινικής παραχάραξης (που ανεπίδεκτοι απολογητές συνεχίζουν μέχρι και σήμερα), όσο και οι επιθετικές, συλλήβδην, απαξιώσεις του νεοφιλελεύθερου συρμού, κερματίζουν τη συζήτηση παγιώνοντας τετριμμένα και ανεπαρκή στερεότυπα. Γνωστική τους συνισταμένη είναι συχνά η αμήχανη σιωπή – ακόμη κι όταν λέγονται πολλά και ηχηρά.
* Τι δεν επαγγέλθηκε ο Οκτώβρης;
Αν οι εκατέρωθεν παραχαράξεις εμφιλοχωρούν στις επιλεκτικές μακρο- και μικρο-αφηγήσεις, η ανασκευή τους προϋποθέτει προβληματοποίηση όσων συνήθως θεωρούνται αυτονόητα. Με όρους επιχειρησιακούς, το ερώτημα θα μπορούσε να τεθεί ως αντιστροφή: τι δεν επαγγέλθηκε η Οκτωβριανή Επανάσταση; Από τους πολλούς υφιστάμενους μύθους, πέντε φαίνονται να διατηρούν στο ακέραιο την επικαιρότητά τους. Την αποφθεγματική τους παράθεση ακολουθεί και ο αντίστοιχος αφοριστικός σχολιασμός.
Ι. Ο αντιδημοκρατικός συγκεντρωτισμός («κομματική μονολιθικότητα») ήταν το μυστικό της επικράτησης των μπολσεβίκων
– Η επικράτηση του σταλινισμού στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’20 (και, έκτοτε, η πρακτική των απανταχού κομμουνιστικών κομμάτων) έσβησε από τη μνήμη το γεγονός ότι, παρά την αναγκαστική συνωμοτικότητα των μπολσεβίκων, η επανάσταση οργανώθηκε σε συνθήκες διαρκών συζητήσεων και αντιπαραθέσεων – όταν καμιά κρατική εξουσία δεν συνεπικουρούσε τις διεκδικήσεις. Οι ανεξέλεγκτες γραφειοκρατίες φρενάρουν, δεν προωθούν τους κοινωνικούς αγώνες.
ΙΙ. Το ανώτερο στελεχικό δυναμικό της επανάστασης είχε ως κίνητρο τη μετεξέλιξή του σε παχυλά αμειβόμενη νομενκλατούρα
– Η απόλυτη σήψη του κρατικού εσμού στις χώρες του πάλαι ποτέ «υπαρκτού σοσιαλισμού» συγκρούεται με μια ξεχασμένη, μα καταστατική, αρχή της σοσιαλιστικής επαγγελίας: ότι οι αξιωματούχοι του κράτους δεν πρέπει να αμείβονται με μισθό μεγαλύτερο από αυτόν του ειδικευμένου εργάτη (Partmax). Αντιτείνεται πως, αν και τυπικά η αρχή καταργήθηκε από τον Στάλιν το 1930, στην πράξη δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Συνάγεται όμως πως η επαγγελία είναι εγγενώς ανέφικτη; Οσοι εποφθαλμιούν σοσιαλιστικούς θώκους οφείλουν μια σαφή απάντηση.
ΙΙΙ. Αυτό που επιχειρήθηκε τον Οκτώβρη του ’17 ήταν αυτό ακριβώς που έμελλε να καταρρεύσει με πάταγο στο τέλος του 20ού αιώνα
– Τότε όμως πώς εξηγούνται οι τεράστιες ανακατατάξεις, οι δραματικές πολιτικές μεταστροφές και οι αιματηροί διωγμοί («εκκαθαρίσεις») στο εσωτερικό όλων των κομμουνιστικών οργανώσεων (αρχής γενομένης από το σοβιετικό) από τα τέλη της δεκαετίας του ’20 και μετά;
IV. Σε πείσμα των κλασικών προσδοκιών ο σοσιαλισμός ως πολιτικό εγχείρημα είναι εφικτός μόνο στον υπανάπτυκτο κόσμο (και σε συνθήκες ένδειας)
– Είναι γεγονός ότι η επανάσταση ξέσπασε σε μια καθυστερημένη χώρα ο σοσιαλισμός όμως (ως ριζοσπαστικό εγχείρημα κοινωνικής χειραφέτησης) δεν οικοδομήθηκε, ούτε και μπορούσε ποτέ να οικοδομηθεί σε ένα περιβάλλον γενικευμένης υστέρησης. Αυτό το γνώριζε πολύ καλά η ηγεσία της Οκτωβριανής εξέγερσης. Η επανάσταση ήταν μια απλή εκκίνηση, ένα απλό «ρήγμα στον πάγο», που για την επιβίωσή του εξαρτιόταν από τα διεθνή πολιτικά ισοζύγια.
V. Η Οκτωβριανή Επανάσταση επιδίωξε (και για ένα διάστημα επέτυχε) την ισχυρή ρωσική πατρίδα
– Ο «σοσιαλισμός σε μια χώρα» (και η σταδιακή μετατροπή των κομμουνιστικών κομμάτων σε ιμάντες μεταβίβασης των κλαδικών συμφερόντων της ρωσικής νομενκλατούρας) συνιστά την απόλυτη άρνηση της πολιτικής πρακτικής που κληροδότησε η Οκτωβριανή Επανάσταση. Οπως πρόσφατα υπενθύμισε ο Perry Anderson, το κράτος που εγκαθίδρυσε ο Οκτώβρης υπήρξε το πρώτο – και μέχρι σήμερα μοναδικό – στην ανθρώπινη ιστορία, χωρίς εθνολογικό ή γεωγραφικό προσδιορισμό: ήταν απλώς ΕΣΣΔ (Ενωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών). Ο οικουμενικός, δι-εθνικός ορίζοντας ήταν (και παραμένει) βασική προϋπόθεση οιουδήποτε σοβαρού εγχειρήματος κοινωνικής απελευθέρωσης.
Ο κ. Σεραφείμ Ι. Σεφεριάδης είναι επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
