Η ανταπάντηση του καθηγητή κ. Νίκου Μουζέλη στο κυριακάτικο φύλλο σας της 24ης Ιουνίου στην προδημοσίευση του βιβλίου «The God Delusion» του γνωστού εξελικτικού βιολόγου Richard Dawkins προξένησε, όπως διαπιστώνω, περισσότερες συζητήσεις και επικρίσεις από το ίδιο το βιβλίο, όπου, ειρήσθω εν παρόδω, υποστηρίζεται όχι απλώς ότι η θρησκευτική πίστη συνιστά αυταπάτη αλλά ότι είναι ολέθρια για τον άνθρωπο («the root of all evil» _ η ρίζα του κάθε Κακού) και ούτε λίγο ούτε πολύ εξομοιώνεται ο πρόεδρος Μπους με τον Μπιν Λάντεν!
Ιδιαίτερα επικρίθηκε το συμπέρασμα του κ. Μουζέλη ότι «ο R.D. επιδεικνύει το είδος της αλαζονείας που κυριάρχησε στη Δυτική Ευρώπη κατά την περίοδο του Διαφωτισμού. Μια αλαζονεία και μια αφελή αισιοδοξία που βασίζονταν στην πεποίθηση ότι η λογική, η επιστήμη και η τεχνολογία θα μπορέσουν να λύσουν όλα τα προβλήματα (οικονομικά, πολιτικά, ηθικά, πνευματικά) του σύγχρονου υποκειμένου. Ο μετανεωτερικός άνθρωπος, μετά την εμπειρία του Ολοκαυτώματος και των κοσμικών «επιστημονικών» πίστεων του ναζισμού και του σταλινισμού, έχει χάσει την αισιοδοξία των διαφωτιστών. Ο συγγραφέας τού «Η περί Θεού αυταπάτη» φαίνεται να έχει καθηλωθεί στον ξεπερασμένο δογματισμό της περιόδου των «Φώτων»».
Πού εντοπίζονται όμως η «αλαζονεία» και ο «ξεπερασμένος δογματισμός» του Διαφωτισμού;
Η ιστορικός Gertrude Himmelfarb, συγγραφέας του βιβλίου με τον τίτλο «The Roads to Modernity: The British, French and American Enlightenments» (εκδόσεις Knopf, 2004, σελ. 304) υποστηρίζει, όπως άλλωστε υποδηλώνει και ο τίτλος του αμέσως πιο πάνω βιβλίου της, ότι υπάρχει, εκτός του υπερτιμημένου και πασίγνωστου γαλλικού, και ο υποτιμημένος και άγνωστος αγγλοαμερικανικός Διαφωτισμός.
Υπάρχει από τη μία μεριά ο Διαφωτισμός των γάλλων φιλοσόφων (Ρουσό, Βολταίρος, Ντιντερό), χαρακτηριστικό των οποίων ήταν ο ελιτισμός του ορθού λόγου και το αντιθρησκευτικό τους μένος (η συντριβή της θρησκείας, κατά την άποψή τους, θα παρείχε την ευκαιρία να καθιερωθεί ο λόγος ως ανώτατη αρχή για την κοινωνία), που κατέληξε στις φρικαλεότητες της Γαλλικής Επανάστασης. «Ο όχλος θα παραμείνει πάντα όχλος» ισχυρίζονταν επειδή ήταν θρησκευόμενος και ως εκ τούτου ανεπίδεκτος μαθήσεως και αναφωνούσαν ότι «ποτέ δεν ισχυριστήκαμε πως θα διαφωτίσουμε υποδηματοποιούς και υπηρέτες».
Από την άλλη πλευρά, υπάρχει ο Διαφωτισμός του Adam Smith, του Edmund Burke, του David Hume και του Tocqueville, στο επίκεντρο του οποίου ήταν όχι το ατομικό συμφέρον ή ο λόγος αλλά η έννοια της συμπόνιας και του οίκτου (compassion). Ο Burke είχε έναν βαθύ σεβασμό για τους καθιερωμένους θεσμούς, ενώ από τη μεριά του ο Adam Smith θεωρούσε ότι η θρησκευτική ανεκτικότητα και η θρησκευτική ελευθερία ήταν ουσιαστικές για τη συνεκτικότητα της κοινωνίας και συντηρητικές όλων των άλλων ελευθεριών. Ο Adam Smith και ο David Hume έβλεπαν το εμπόριο ως μέσο εκπολιτισμού και όχι την επιβολή του λόγου. Την ώρα που η βρετανική ιδέα του οίκτου προχώρησε σε ποικίλες πολιτικές πρακτικές βελτίωσης, για να ανακουφίσει τα κοινωνικά προβλήματα, η γαλλική έκκληση στον λόγο δεν μπορούσε να ικανοποιηθεί με τίποτα λιγότερο από την «αναγέννηση» του ατόμου με τον λόγο και την επιβολή του τελευταίου με τον Ροβεσπιέρο.
Οι σύγχρονοι «ροβεσπιερίσκοι» της ηπειρωτικής Ευρώπης καλά θα κάνουν λοιπόν να αναθεωρήσουν επειγόντως τις επικίνδυνες αντιλήψεις τους περί επιβολής του «λόγου».
Σας ευχαριστώ για τη φιλοξενία των απόψεών μου.
Γιώργος Μπούρχας, δικηγόρος
