Ο φόβος αποτελεί ένα κυρίαρχο πολιτισμικό και πολιτικό φαινόμενο των σύγχρονων κοινωνιών. Στο τελευταίο του βιβλίο με τίτλο Αμερικανικός Φόβος (American Fear: The Causes and Consequences of High Anxiety, Routledge, 2006) ο ιστορικός Peter Ν. Stearns εξετάζει την ιστορία του φόβου στις ΗΠΑ μέσα από τη διερεύνηση του ρόλου που έχουν παίξει τα μέσα επικοινωνίας, τα καταναλωτικά πρότυπα αλλά και η εκπαίδευση στη διαμόρφωση των ιδιαίτερων τρόπων με τους οποίους «φοβάται» η αμερικανική κοινωνία. Ο Πίτερ Στερνς θα βρίσκεται στην Αθήνα, προσκεκλημένος του περιοδικού Ιστορείν, για να δώσει μία διάλεξη στο πλαίσιο του συνεδρίου «Περί συναισθημάτων ιστορία, πολιτικές, αναπαραστάσεις» και με την ευκαιρία αυτή «Το Βήμα» συζήτησε μαζί του για το «μοντέρνο» συναίσθημα του φόβου.
– Εχετε συχνά υποστηρίξει ότι ο «φόβος είναι το κατ’ εξοχήν μοντέρνο συναίσθημα». Θα σήμαινε αυτό ότι, παρ’ όλη την πρόοδο την οποία έχει επιτύχει, ο μοντέρνος άνθρωπος φοβάται τελικά περισσότερο από τους ανθρώπους προηγούμενων ιστορικών περιόδων;
«Αυτό είναι ένα δύσκολο ερώτημα. Πιστεύω ότι για να απαντηθεί χρειαζόμαστε ένα μάλλον ασυνήθιστο συλλογικό πρόγραμμα ιστορικής έρευνας το οποίο θα μελετήσει διαχρονικά τις αλλαγές των φοβικών συμπεριφορών σε διαφορετικά τοπικά και εθνικά πλαίσια. Τουλάχιστον όμως όσον αφορά τις Ηνωμένες Πολιτείες δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η παραδοσιακή κουλτούρα των τελών του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα που προέτασσε την τόλμη και την ανάγκη να ελεγχθεί ο φόβος έχει υποχωρήσει μπροστά σε μια κουλτούρα που είναι περισσότερο επιδεκτική σε εκφράσεις φόβου και πολύ πιο έτοιμη να δεχθεί τη χειραγώγησή της από φοβικές στάσεις που προωθούνται στον χώρο της πολιτικής και της διαφήμισης. Ως προς αυτό το σημείο υπάρχει, πιστεύω, αναμφίβολα μια αλλαγή. Κάνω λοιπόν την υπόθεση, και πάλι αναφορικά με τις ΗΠΑ συγκεκριμένα, ότι η φοβικότητα έχει αυξηθεί τουλάχιστον σε σχέση με τον 19ο αιώνα. Και αυτό είναι ειρωνικό αν σκεφθούμε πόσο πραγματικά έχει αυξηθεί η ασφάλειά μας στο επίπεδο της καθημερινής ζωής».
– Στο βιβλίο σας Αμερικανικός Φόβος υποστηρίζετε ότι έχει υπάρξει μια κλιμάκωση του φόβου από τη δεκαετία του 1980 ως σήμερα. Αποτελεί αυτή η τάση τμήμα μιας ευρύτερης έκρηξης της συναισθηματικότητας στις δυτικές κουλτούρες; «Αισθανόμαστε» γενικά περισσότερο από όσο παλιά; Ή μάλλον, η κλιμάκωση του φόβου συνδέεται με το γεγονός ότι τα συναισθήματα παίζουν σημαντικότερο ρόλο στον χώρο της πολιτικής;
«Είναι αλήθεια ότι οι δυτικές κουλτούρες έχουν ενθαρρύνει κάπως τις εντονότερες εκφράσεις συναισθημάτων κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Σε αυτό οφείλεται εν μέρει και η μεγαλύτερη ετοιμότητα των ανθρώπων να συζητήσουν τους φόβους τους. Νομίζω όμως ότι υπάρχουν κάποιες καθαρές διαχωριστικές γραμμές μεταξύ του φόβου και των άλλων συναισθημάτων. Για παράδειγμα, οι εκφράσεις θυμού αποδοκιμάζονται έντονα στις περισσότερες των περιπτώσεων. Πιστεύω ότι ο φόβος είναι ένα ιδιαίτερο συναίσθημα και ότι η δυσκολία μας με αυτό το ιδιαίτερο συναίσθημα οφείλεται στο γεγονός ότι δεν μπορούμε να το ελέγξουμε με τον τρόπο που ελέγχουμε τις υπόλοιπες συναισθηματικές εκδηλώσεις μας».
– Θα υποστηρίζατε ότι η πολιτική και τα καταναλωτικά πρότυπα έχουν από κοινού και εξίσου συμβάλει στη δημιουργία της σημερινής μας κουλτούρας του φόβου;
«Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι διαφημιστές και οι πολιτικοί από κοινού ανακάλυψαν τη χρησιμότητα του φόβου στην προώθηση προϊόντων και υποψηφίων. Υπήρξαν βέβαια παλαιότερα αρκετές ενδιαφέρουσες περιπτώσεις πολιτικών κινημάτων που συνειδητά αποφάσισαν ενάντια στη χρήση του φόβου ως μέσου πολιτικής επικοινωνίας θεωρώντας ότι κάτι τέτοιο δεν θα ήταν ιδιαίτερα γόνιμο. Μια τέτοια περίπτωση ήταν το αντιπυρηνικό κίνημα των τελών της δεκαετίας του 1940 στις ΗΠΑ. Ωστόσο η στάση αυτή των κινημάτων άρχισε να αλλάζει στα τέλη της δεκαετίας του 1960, όταν αρχικά οι πολιτικοί και τα κινήματα και ακολούθως οι διαφημιστές στράφηκαν προς πρακτικές πρόκλησης του φόβου με σκοπό την καλύτερη προώθηση των μηνυμάτων τους».
– Εχετε υποστηρίξει ότι μια συγκριτική προσέγγιση θα αποδείκνυε ότι οι Αμερικανοί έχουν αναπτύξει εντονότερες φοβικές συμπεριφορές από τους Ευρωπαίους και τους Ισραηλινούς κατά την τελευταία δεκαπενταετία. Γιατί νομίζετε ότι οι Αμερικανοί «φοβούνται» περισσότερο;
«Τα συγκριτικά δεδομένα δείχνουν προς αυτή την κατεύθυνση, αν και οι ακριβείς συγκρίσεις είναι δύσκολες. Εχω προσπαθήσει να ανιχνεύσω αυτή τη διαφοροποίηση στις αλλαγές των πρακτικών κοινωνικοποίησης των παιδιών στις ΗΠΑ σε βάθος αρκετών δεκαετιών. Αυτές οι πρακτικές υπαγόρευσαν σε γονείς και παιδαγωγούς την ανάγκη να προστατεύσουν τα παιδιά τους από κάθε πιθανή αιτία πρόκλησης φόβου ή ρίσκου. Το ειρωνικό αποτέλεσμα αυτών των πρακτικών κοινωνικοποίησης ήταν η διαπαιδαγώγηση ανθρώπων ανέτοιμων να διαχειριστούν τους φόβους τους και άρα η αύξηση των φοβικών συμπεριφορών. Πιστεύω βέβαια επίσης ότι ο Ψυχρός Πόλεμος και η συνεχής εμπλοκή των ΗΠΑ σε πολέμους κατά την τελευταία δεκαετία έχουν προκαλέσει μια μεγαλύτερη ευαισθησία σε έξωθεν κινδύνους, τουλάχιστον σε σύγκριση με τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Σε αυτό το πλαίσιο και οι αμερικανοί διαφημιστές έχουν επίσης γίνει περισσότερο κραυγαλέοι ως προς τη διάδοση μηνυμάτων που προωθούν φοβικές συμπεριφορές, αν και χρειαζόμαστε περισσότερη έρευνα και στοιχεία ώστε να στηρίξουμε τέτοιες συγκριτικές προσεγγίσεις».
– Στη σύγχρονη εποχή των «πολέμων ενάντια στην τρομοκρατία» πιστεύετε ότι η αύξηση του φόβου υποδεικνύει μια λίγο έως πολύ οριστική μετακίνηση των πολιτικών και πολιτισμικών συμπεριφορών των δυτικών κοινωνιών;
«Είναι δύσκολο για έναν ιστορικό να προδικάζει «οριστικές» μετακινήσεις. Προφανώς οι τρομοκράτες στοχεύουν ακριβώς προς μια τέτοια εξέλιξη, καθώς η αύξηση του φόβου μεγεθύνει τα αποτελέσματα των κατά τα άλλα περιορισμένων (αν και απρόοπτων) πράξεων βίας. Νομίζω ότι οι αντιδράσεις των δυτικών κοινωνιών στην τρομοκρατία ποικίλλουν και περιλαμβάνουν και μια σημαντική γραμμή συνετής περιφρόνησης του φόβου που αναπτύσσεται παράλληλα με τον ίδιο τον φόβο, και ελπίζω ότι αυτή η γραμμή, που αναδύθηκε αμέσως μετά τις επιθέσεις στο μετρό του Λονδίνου το 2005, μπορεί να αναπτυχθεί περαιτέρω».
– Είναι ο φόβος ένα εγγενώς συντηρητικό συναίσθημα;
«Ο φόβος μπορεί να χρησιμοποιηθεί τόσο για φιλελεύθερους όσο και για συντηρητικούς σκοπούς. Ο Great Fear της Γαλλικής Επανάστασης συνέβαλε στην προώθηση των επιθέσεων ενάντια στη φεουδαρχία, κάτι που δεν θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε συντηρητικό. Σήμερα, νομίζω ότι ο φόβος χρησιμοποιείται περισσότερο από τις πολιτικές δυνάμεις της συντήρησης, αλλά αυτή δεν είναι αναγκαστικά μια μόνιμη συμμαχία».
– Πώς μπορεί να συμβάλει η ιστορική κατανόηση στην αλλαγή των τρόπων κοινωνικοποίησης των συναισθημάτων μας; Μπορεί η ιστορική έρευνα να μας κάνει λιγότερο φοβικούς ή περισσότερο θαρραλέους;
«Με ρωτάτε πώς μπορεί να συμβάλλει το είδος της ιστορίας που προτείνω στον μετασχηματισμό των αναμφισβήτητα ανεπιθύμητων συναισθηματικών μοτίβων; Δύσκολη ερώτηση. Αρχικά, δείχνοντας ότι συγκεκριμένες συναισθηματικές αντιδράσεις προκλήθηκαν από συγκεκριμένα ιστορικά αίτια και δεν ήταν λοιπόν αναπόφευκτες, όπως στην περίπτωση του «αμερικανικού φόβου». Η ιστορία υποδεικνύει τη δυνατότητα για περαιτέρω αλλαγές στο μέλλον. Πιστεύω επίσης ότι η κατανόηση της ανάδυσης των σημερινών μορφών συναισθηματικότητας σε βάθος χρόνου και ο εντοπισμός των μετασχηματισμών που οδήγησαν στη διαμόρφωση των σημερινών δεδομένων είναι ένα πρώτο βήμα προς μια μεγαλύτερη ατομική και συλλογική περίσκεψη. Ελπίζω ότι στην περίπτωση του «αμερικανικού φόβου» αυτή η περίσκεψη θα επιτρέψει αφενός νηφαλιότερες εκτιμήσεις των πραγματικών κινδύνων και αφετέρου την πολιτική βούληση να τοποθετηθεί κανείς δημόσια ως προς την πιθανότητα υπερβολής των φοβικών στάσεων (σήμερα κανένας πολιτικός ηγέτης στις ΗΠΑ δεν μπορεί με ασφάλεια να υιοθετήσει αυτή τη θέση). Αυτή η προσέγγισή μου δεν προτείνει γρήγορες ή αποφασιστικές αλλαγές, παρά μόνο την πιθανότητα μιας μεγαλύτερης αποστασιοποίησης – στην πραγματικότητα περισσότερου ορθολογικού ελέγχου – σε βάθος χρόνου».
Ο Peter Ν. Stearns (φωτογραφία) είναι κοσμήτορας και καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο George Mason των ΗΠΑ. Εχει γράψει και συνεπιμεληθεί πολλά βιβλία που αφορούν την ιστορία των συναισθημάτων και τη σχέση τους με την πολιτική στις ΗΠΑ και υπήρξε ο ιδρυτής του περιοδικού Journal of Social History. Ο Peter Ν. Stearns θα βρίσκεται στην Αθήνα ως προσκεκλημένος του περιοδικού Ιστορείν στο πλαίσιο του συνεδρίου «Περί συναισθημάτων: ιστορία, πολιτικές, αναπαραστάσεις» (18-20 Μαΐου, Αμφιθέατρο Μεγάρου Διοικητού Θεοδώρου Β. Καρατζά της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, Αιόλου 82-84). Η ομιλία του Peter Ν. Stearns με θέμα «The Contemporary Place of Fear: the analytical uses of emotions history» θα πραγματοποιηθεί την Παρασκευή 18 Μαΐου στις 12 το μεσημέρι (http: //www.historein.gr/index-gr.htm)
Η κυρία Ιωάννα Λαλιώτου είναι επίκουρη καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
