Στη δημοκρατία η πολιτική δεν είναι ακριβώς επάγγελμα. Δεν βασίζεται σε μια συμφωνία προς αμοιβαίο όφελος. Δεν έχει σκοπό το κέρδος ενός ή πολλών, αλλά τη σωστή και δίκαιη κατανομή των ωφελημάτων που δημιουργεί η κοινή ζωή. Στη δημοκρατία δεν υπάρχουν συνεπώς εργοδότες, αλλά ούτε και πελάτες. Αυτοί που ευθύνονται για τον διορισμό, οι εκλογείς της πλειοψηφίας, δεν ελέγχουν απολύτως την εκτέλεση του έργου. Οι εκλεγόμενοι δεν εκτελούν ακριβώς τις εντολές τους ούτε και εξυπηρετούν ακριβώς τα συμφέροντά τους. Στη σύγχρονη δημοκρατία η πολιτική εξουσία ασκείται από λίγους, αλλά στο όνομα όλων.



Ο δημόσιος και ελεγχόμενος χαρακτήρας της πολιτικής εξουσίας όπως τον περιέγραψα παραπάνω είναι βασική αρχή στις ώριμες δημοκρατίες, όπως οι ΗΠΑ, η Γαλλία ή η Βρετανία, αλλά και στην Ευρωπαϊκή Ενωση, δεν έχει όμως γίνει πλήρως δεκτός στην Ελλάδα. Σε εμάς υπάρχει διάχυτη η αίσθηση ότι η πολιτική είναι κάτι σαν επιχείρηση, κάτι σαν ιδιωτική ή οικογενειακή υπόθεση. Σκοπός της πολιτικής είναι το αμοιβαίο όφελος του πολιτικού και του ψηφοφόρου του. Αν το κόμμα σου εκλεγεί και σήμερα είσαι καλύτερα από ό,τι με την προηγούμενη κυβέρνηση, τότε δεν έχεις λόγο να διαμαρτύρεσαι. Κατ’ αυτήν τη λογική ο έλληνας ψηφοφόρος δεν ψηφίζει πολιτικές που εξασφαλίζουν το κοινό όφελος, αλλά ακριβέστερα στοιχηματίζει ότι το νέο καθεστώς θα είναι πιο ωφέλιμο γι’ αυτόν από το προηγούμενο.


Από αυτήν την ιδιωτική λογική της πολιτικής ξεκινάει και η σκέψη ότι ένας πολιτικός μπορεί κάποτε να κάνει και «δωράκια στον εαυτό του», κατά μία αντίληψη που πρωτοακούστηκε τη δεκαετία του ’80. Αν τα δωράκια είναι σχετικά μικρά και το κόστος τους μοιράζεται έτσι ώστε να μην αλλάζουν το θετικό πρόσημο στους επί μέρους υπολογισμούς του κάθε ψηφοφόρου, ποιος χάνει;


Παρά τη ρητορική της εναντίον της διαφθοράς, η κυβέρνηση δείχνει ανεκτικότητα στα μικρά αυτά δωράκια των υπουργών στον εαυτό τους. Δεν νομίζω ότι η κατηγορία αυτή είναι υπερβολική. Τη στηρίζω στα παραδείγματα των υπουργών της κυβέρνησης που κατά σύστημα διορίζουν σε προνομιούχες δημόσιες θέσεις μέλη της οικογένειάς τους. Από τις αναφορές του Τύπου συγκεντρώνω τα ακόλουθα στοιχεία. Γιοι και κόρες υπουργών εργάζονται για τους γονείς τους σήμερα στα υπουργεία Δημόσιας Τάξης (δύο εξ αυτών), Αθλητισμού, Τουρισμού, Αμυνας, Εσωτερικών και Εξωτερικών. Στις επτά αυτές περιπτώσεις υπουργοί ή υφυπουργοί έχουν διορίσει σε θέσεις συμβούλων ή αντίστοιχων θέσεων τις κόρες και τους γιους τους. Σε καμία περίπτωση δεν έχει πει ο Πρωθυπουργός ότι βρίσκει οτιδήποτε επιλήψιμο στη συμπεριφορά αυτή ούτε και έχει ψέξει τους συναδέλφους του για τις πράξεις τους. Πρόκειται για καθιερωμένη κυβερνητική πρακτική.


* Εύνοια και διαφθορά


Πού είναι το πρόβλημα; Στις δημοκρατίες η διανομή ωφελημάτων σε μέλη της οικογένειας ενός πολιτικού συνήθως καταδικάζεται ως διαφθορά και νεποτισμός (από τη λατινική λέξη «nepos» που σημαίνει ανιψιός ή εγγονός). Μήπως είναι υπερβολή; Δεν υπάρχει μέση οδός μεταξύ της άτεγκτης και απρόσωπης άσκησης της εξουσίας (που απαιτεί το συνταγματικό δίκαιο) και της διάθεσης να εμπιστεύεσαι σε ευαίσθητες θέσεις τα πρόσωπα που αγαπάς (που δέχεται η ελληνική πολιτική ζωή); Στο κάτω κάτω, μπορεί η οικογενειακή ατμόσφαιρα να κάνει έναν υπουργό πιο αποτελεσματικό στο έργο του. Μπορεί να του εξασφαλίζει εχεμύθεια και εμπιστοσύνη.


Νομίζω ότι δεν υπάρχει μέση οδός. Η οικογενειακή εύνοια είναι απαράδεκτη, διότι πολύ απλά είναι άδικη. Είναι απαράδεκτη όχι γιατί οδηγεί πάντα σε άσχημα αποτελέσματα (ορισμένοι εκ των υιών και θυγατέρων έχουν κάποια προσόντα), αλλά διότι, ανεξαρτήτως των αποτελεσμάτων της, παραβιάζει βασικές αρχές συμπεριφοράς. Δεν αξιολογούμε όλες τις πράξεις με βάση το αποτέλεσμά τους. Δεν εγκρίνουμε, για παράδειγμα, μια κλοπή όταν ο κλέφτης είναι πολύ φτωχός και το θύμα πολύ πλούσιος. Δεν εγκρίνουμε μια απάτη όταν το αντικείμενό της είναι χαμηλής αξίας και το θύμα άπληστο. Η ιδιαιτερότητα των παραπτωμάτων αυτών αφορά το γεγονός ότι αποτελούν θέματα αρχής, θέματα δικαιοσύνης. Ορισμένα πράγματα δεν πρέπει να γίνονται, ανεξάρτητα από τις μικρές ή μεγάλες συνέπειές τους.


Στην περίπτωση του νεποτισμού ο κανόνας που παραβιάζεται είναι η βασική αρχή των ίσων ευκαιριών: οι σημαντικές θέσεις της δημόσιας ζωής πρέπει να είναι ανοιχτές σε όλους. Οι πολιτικοί μας παραβιάζουν αυτόν τον κανόνα της αξιοκρατίας όταν διορίζουν τα παιδιά τους σε ευαίσθητες θέσεις ευθύνης – προικίζοντάς τους έτσι με σπουδαία εμπειρία για τη μέλλουσα καριέρα τους.


Η δημοκρατία απαιτεί από τους δημόσιους λειτουργούς να επιδεικνύουν σεβασμό στον πολίτη, όχι μόνο σε υποθέσεις μεγάλης οικονομικής αξίας, αλλά και όταν οι πράξεις τους αφορούν ένα και μόνο άτομο. Αυτή είναι η διαφορά μεταξύ της δημόσιας ζωής και ενός παντοπωλείου. Οι αδικίες του παντοπώλη, όταν, για παράδειγμα, βάζει τον γιο του στο ταμείο και όχι κάποιον άλλο πιο προικισμένο στην αριθμητική, είναι ιδιωτικές αδικίες και άρα αδιάφορες για τους άλλους, που μπορούν, αν θέλουν, να προτιμήσουν άλλο μαγαζί, αν τους εξυπηρετεί καλύτερα. Οι αδικίες ενός υπουργού είναι όμως δημόσιες αδικίες και αφορούν όλους μας, αφού πράττει στο όνομα όλων.


Ας πάρουμε το παράδειγμα της υπουργού Εξωτερικών. Οταν ήμουν μεταπτυχιακός φοιτητής στην Αγγλία, γνώρισα έναν νεότερό μου έλληνα φοιτητή που μου είχε κάνει εντύπωση για την εξυπνάδα του και τον ιδεαλισμό του. Οταν πλησίαζε να αποφοιτήσει, μιλήσαμε λίγο για τα επαγγελματικά του σχέδια. Είχε μεράκι με την εξωτερική πολιτική και ήθελε να κάνει μεταπτυχιακά στις διεθνείς σχέσεις και να δοκιμάσει την τύχη του στο διπλωματικό σώμα. Ετσι ακριβώς και έκανε. Επειτα από λαμπρές σπουδές, έδωσε τις εξετάσεις και έγινε διπλωμάτης. Την τελευταία φορά που τον είδα τυχαία στον δρόμο πριν από μερικά χρόνια μού είπε ότι ήταν σε μια πρεσβεία και όλα πήγαιναν θαυμάσια. Με την εμπειρία που έχει αποκτήσει τώρα ως τριαντάρης, φαντάζομαι ότι θα έχει γίνει από τους καλύτερους νέους έλληνες διπλωμάτες.


* Δημόσια πανηγύρια


Αυτός ο φίλος μου λοιπόν και οι αντίστοιχα ταλαντούχοι, αφοσιωμένοι και δοκιμασμένοι άλλοι συνάδελφοί του αδικούνται από την κυρία Μπακογιάννη. Η υπουργός, αντί να προστρέξει πρώτα σε αυτούς για τις αποδεδειγμένες ικανότητές τους και την εμπειρία τους, διόρισε τον άπειρο αλλά προνομιούχο 20χρονο γιο της ως ειδικό σύμβουλο, θέση που του εξασφαλίζει καθημερινή πρόσβαση στην υπουργό και άμεση επιρροή στην άσκηση εξωτερικής πολιτικής της χώρας.


Και αυτό που κάνει τη μικρή αυτή διαφθορά ακόμη χειρότερη από τις άλλες είναι ο χωρίς ντροπή δημόσιος και πανηγυρικός της χαρακτήρας. Οποτεδήποτε η κυρία Μπακογιάννη εκπροσωπεί την Ελλάδα στο εξωτερικό και παρουσιάζει σε ξένους αξιωματούχους τον νεαρό γιο της ως «ειδικό σύμβουλο», λέει σε όλους, ξένους και Ελληνες, ότι, σε αντίθεση με άλλες δημοκρατικές χώρες που προτιμούν την αξιοκρατία, η Ελλάδα βρίσκεται ακόμη στην εποχή του παντοπωλείου. Με τη λογική του παντοπωλείου που εφαρμόζει όπως είδαμε συστηματικά η κυβέρνηση Καραμανλή τουλάχιστον σε επτά υπουργεία της εξηγείται ότι ο φίλος μου ο θαυμάσιος νέος διπλωμάτης φορτώνει τώρα κουτιά στις αποθήκες, ενώ ο νεαρός κύριος Μπακογιάννης έχει στρογγυλοκαθήσει στο ταμείο.


Ο κ. Παύλος Ελευθεριάδης είναι Fellow του Mansfield College στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.