Αίσθηση έχουν προκαλέσει τις τελευταίες εβδομάδες οι μαζικές και δυναμικές διαδηλώσεις που διοργανώνονται σε διάφορες πόλεις των Ηνωμένων Πολιτειών με σκοπό να εκφραστεί η αντίθεση στην επιχειρούμενη μεταρρύθμιση της μεταναστευτικής πολιτικής της χώρας. Στις διαδηλώσεις αυτές συμμετέχουν μετανάστες, υποστηρικτές των μεταναστών και υπέρμαχοι των ανθρωπίνων και πολιτικών δικαιωμάτων, πολιτικές οργανώσεις και φορείς που δραστηριοποιούνται ευρύτερα στο πεδίο των κοινωνικών αγώνων βάσης. Οι διαδηλώσεις αυτές μάλιστα ήταν τόσο μαζικές και συγχρονισμένες που κατάφεραν όχι απλώς να τραβήξουν την προσοχή των μέσων μαζικής ενημέρωσης αλλά και να αποτελέσουν «πρώτη είδηση» σε πολλά βραδινά δελτία ειδήσεων και κύριο θέμα σε πολιτικές εκπομπές υψηλής ακροαματικότητας των αμερικανικών τηλεοπτικών δικτύων.
Αιτία και αφορμή για τις κινητοποιήσεις των μεταναστών έχουν αποτελέσει οι προσπάθειες της παρούσας κυβέρνησης να προβεί σε μερική τουλάχιστον μεταρρύθμιση τμημάτων της μεταναστευτικής νομοθεσίας των ΗΠΑ. Αν και το δικαίωμα της ελεύθερης μετανάστευσης, λευκών και ελεύθερων ανθρώπων, προς τις ΗΠΑ κατοχυρωνόταν συνταγματικά ήδη από την ίδρυση του ανεξάρτητου αμερικανικού κράτους, η συζήτηση για την ανάγκη περιορισμού της μετανάστευσης ξεκίνησε ήδη από τη δεκαετία του 1880. Τότε θεσπίστηκαν οι πρώτες διατάξεις απαγόρευσης της μετανάστευσης συγκεκριμένων ομάδων πληθυσμού και οι οποίες αφορούσαν τους Κινέζους. Φυλετικά, εθνοτικά, έμφυλα, ιατρικά, πολιτισμικά, εκπαιδευτικά, ποσοτικά και ποικίλα άλλα κριτήρια χρησιμοποιήθηκαν σε αλλεπάλληλες προσπάθειες να ελεγχθεί η είσοδος των μεταναστών.
* Καθεστώς παρανομίας
Οπως όμως γνωρίζουμε πια από την πείρα μας και στην Ελλάδα, η θέσπιση των αναγκαίων νόμων αποτελεί ένα μόνο μέρος της μεταναστευτικής πολιτικής μιας χώρας. Συχνά, η εφαρμογή των νόμων καθίσταται πολύ δύσκολη ιδιαίτερα όταν η χώρα υποδοχής των μεταναστών συνορεύει με χώρες από τις οποίες πλήθος ανθρώπων επιθυμεί να μεταναστεύσει. H φύλαξη του νοτίου συνόρου των ΗΠΑ με το Μεξικό έχει αποτελέσει συνεχές αντικείμενο διαλόγου, χάραξης πολιτικής και ανεύρεσης εκείνων των τεχνολογικών και φυσικών μέσων που θα επιτρέψουν τον περιορισμό της μετακίνησης των πληθυσμών. Ζητήματα εθνικής ασφάλειας παίζουν βέβαια πολύ σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των συνοριακών πολιτικών, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη σκλήρυνση των μέτρων φύλαξης μετά τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου και την εμπόλεμη κατάσταση των ΗΠΑ τα τελευταία χρόνια.
Σε κάθε περίπτωση, γεγονός αποτελεί ότι σήμερα στις ΗΠΑ κατοικούν περίπου 11-12 εκατομμύρια άνθρωποι, των οποίων η παραμονή και η διαβίωση στη χώρα αποτελεί παραβίαση της μεταναστευτικής νομοθεσίας. H διαβίωση σε μια χώρα χωρίς νόμιμα έγγραφα άδειας παραμονής και εργασίας διέπεται από ένα διαβαθμισμένο πάντα καθεστώς παρανομίας. Τόσο οι Ηνωμένες Πολιτείες όσο και άλλες χώρες συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, έχουν συχνά αντιμετωπίσει αυτή την κατάσταση μέσω αλλεπάλληλων αμνηστεύσεων και νομιμοποιήσεων ορισμένων τουλάχιστον κατηγοριών ανθρώπων που επέλεξαν να μεταναστεύσουν παραβιάζοντας τις σχετικές νομικές διατάξεις της χώρας υποδοχής. H πρόταση της αμερικανικής Γερουσίας τον περασμένο Δεκέμβριο στο πλαίσιο της μεταρρύθμισης της μεταναστευτικής πολιτικής ήταν να καταστεί η παράνομη παραμονή στη χώρα «felony», σε μια προσπάθεια απόρριψης της πρακτικής των αλλεπάλληλων αμνηστεύσεων και εκφοβισμού των ανθρώπων που ήδη βρίσκονται στη χώρα παράνομα.
* Αμερικανική ιδιαιτερότητα
H απάντηση σε αυτή την πρόταση ήταν μια ευθεία αντιπαράθεση στην ποινικοποίηση του μεταναστευτικού φαινομένου. Το κεντρικό σύνθημα των διαδηλώσεων ήταν «Κανένας Ανθρωπος δεν είναι παράνομος» (No Human is Illegal). H επίκληση της ανθρώπινης ιδιότητας και του επιχειρήματος, ότι λόγω ακριβώς αυτής της ιδιότητάς τους οι μετανάστες δεν μπορούν να ενταχθούν ως τέτοιοι στην κατηγορία του παρανόμου, αποτελεί, νομίζω, μια αμερικανική ιδιαιτερότητα. Το επιχείρημα που το σύνθημα αυτό υπόρρητα επικαλείται είναι ότι η μετανάστευση – δηλαδή η επιδίωξη της ευτυχίας, για να θυμηθούμε και την περίφημη φράση του αμερικανικού Συντάγματος – αποτελεί ανθρώπινο δικαίωμα. H ιδέα, εξάλλου, ότι η μετανάστευση είναι ανθρώπινο δικαίωμα είναι συνυφασμένη με το αμερικανικό εθνικό αφήγημα, τμήμα αναπόσπαστο του «αμερικανικού ονείρου». Οι ΗΠΑ αποτελούν ένα έθνος μεταναστών, ανθρώπων δηλαδή που επέλεξαν να διεκδικήσουν μια καλύτερη μοίρα σ’ έναν άλλον τόπο από τη χώρα καταγωγής τους. «Εμείς είμαστε η Αμερική» διεκήρυτταν πολλά πανό στις πρόσφατες διαδηλώσεις.
Πραγματικά, ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των πολιτικών αντιπαραθέσεων γύρω από μεταναστευτικά ζητήματα στις ΗΠΑ είναι ότι οι μεταναστευτικές οργανώσεις και οι υπέρμαχοι των μεταναστών αρθρώνουν έναν πολιτικό λόγο με έντονους εθνικούς και κάποτε εθνικιστικούς τόνους. Αυτός ο πολιτικός λόγος – τουλάχιστον στις κύριες εκφάνσεις του – όχι μόνο δεν ασκεί κριτική στα δεδομένα του εθνικού αφηγήματος αλλά επιχειρεί να τοποθετήσει τους μετανάστες στη δεσπόζουσα θέση του εθνικού οικοδομήματος. Το δικαίωμα στο «αμερικάνικο όνειρο» παρουσιάζεται ως αναφαίρετο ανθρώπινο δικαίωμα, μέσα από πολιτικές στρατηγικές που σε πρώτη τουλάχιστον φάση δεν προϋποθέτουν την κριτική ή την αμφισβήτηση του ίδιου του «ονείρου».
Ιδωμένη τουλάχιστον από ευρωπαϊκή οπτική, αυτή η ταύτιση μετανάστη και έθνους αποτελεί ένα παράδοξο. Και αυτό γιατί στον ευρωπαϊκό χώρο η συζήτηση γύρω από τη μετανάστευση έχει τις τελευταίες δεκαετίες δώσει αφορμή για την άρθρωση πολιτικών λόγων που επιχειρούν μια πολύ σοβαρή κριτική στον εθνοκεντρικό χαρακτήρα της ίδιας της έννοιας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των δικαιωμάτων του πολίτη. Οι πρόσφατες αναταραχές στη Γαλλία έδειξαν ότι η πραγματικότητα της μετανάστευσης απαιτεί συνολική αναθεώρηση του τρόπου με τον οποίο καταλαβαίνουμε την έννοια της εθνικής κουλτούρας και της ταυτότητας.
* Διάλογος υπό προϋποθέσεις
Αλλά και στη χώρα μας, η αναταραχή που προκάλεσε τις τελευταίες μέρες η ανακοίνωση της υποψηφιότητας της κ. Καραχασάν για την υπερνομαρχία Δράμας, Καβάλας, Ξάνθης αποδεικνύει το πόσο ώριμη είναι σήμερα η ελληνική κοινωνία για τη διεξαγωγή ενός επώδυνου – τουλάχιστον για κάποιους – διαλόγου και για μια ζύμωση με σκοπό την πραγμάτωση των πολυπολιτισμικών προταγμάτων της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας. Μπορεί πολλοί να διαμαρτύρονται, να διαφωνούν, να εκφράζουν παρωχημένες και αντισυνταγματικές απόψεις, να απαιτούν δηλώσεις εθνικού φρονήματος από την υποψήφια. Το γεγονός εντούτοις παραμένει: ικανοποιώντας τις προσδοκίες αρκετών από τους ανθρώπους που θέλουν να ζουν σε μια «άλλη» Ελλάδα, η ηγεσία ενός κόμματος που απευθύνεται εκλογικά σε πλατιά λαϊκά στρώματα τόλμησε, ως όφειλε, να προκαλέσει με τον πιο συμβολικό και ταυτόχρονα πραγματιστικό τρόπο μια ανοιχτή συζήτηση γύρω από το νόημα και το περιεχόμενο των συλλογικών μας ταυτοτήτων σήμερα.
«Κανείς άνθρωπος δεν είναι παράνομος» διακήρυξαν μαχητικά οι διαδηλωτές στις διάφορες πόλεις των Ηνωμένων Πολιτειών, χωρίς όμως να προσθέσουν – όπως θα έπρεπε – ότι αυτό ισχύει μόνο με την προϋπόθεση ότι κάθε άνθρωπος αποδέχεται τις δεσπόζουσες αντιλήψεις περί έθνους και εθνικής ταυτότητας, και φυσικά ότι όλοι συμφωνούμε για το ποιος είναι και ποιος δεν είναι «άνθρωπος». Το φαινόμενο όμως της ανθρώπινης κινητικότητας και της διαφορετικότητας αποτελεί πολιτικό διακύβευμα με μεγάλη σημασία για το μέλλον των σύγχρονων κοινωνιών, ακριβώς γιατί μας αναγκάζει να ανοίξουμε εκ νέου τη συζήτηση γύρω από έννοιες και ιδιότητες τις οποίες μέχρι πρότινος θεωρούσαμε δεδομένες. Χωρίς αυτή την προοπτική ο διάλογος για τη μετανάστευση και την πολυπολιτισμικότητα αναγκαστικά περιορίζεται στη διεκδίκηση ακόμη μιας «αμνήστευσης» των «παρανόμων» ή σε δηλώσεις εθνικών φρονημάτων, κάτι που τελικά δεν ικανοποιούν κανέναν.
H κυρία Ιωάννα Λαλιώτου είναι επίκουρη καθηγήτρια Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
