Αρκετές φορές οι εκπλήξεις που περιμένουν τον αναγνώστη που θα αποφασίσει ή που θα του συμβεί να διαβάσει έργα μεγάλων στοχαστών που είναι λιγότερο γνωστά από τα καθιερωμένα δεν είναι μικρές. Λίγοι αγνοούν, έστω εξ ακοής, το μεγάλο βάρος των έργων του Καντ στη διαμόρφωση της σκέψης από τα τέλη το 18ου αιώνα και εξής. Οι περισσότεροι από τους ειδικούς δεν διστάζουν να μιλήσουν για προκριτική περίοδο, θεωρώντας τις τρεις διάσημες Κριτικές καίριο σταθμό, από τον οποίο αναδιατάσσουν το σύνολο της ιστορίας της φιλοσοφίας. Απλούστερα, οπαδοί ή αντίπαλοι, είμαστε όλοι υποχρεωμένοι να μιλήσουμε και να σκεφτούμε στη φιλοσοφία με τα λόγια που μας έδωσε ο Καντ, γιατί τα λόγια αυτά είναι εργαλεία τόσο στην περιοχή της γνώσης όσο και στην περιοχή της πράξης. Από τη σκοπιά αυτή, δεν είναι λίγοι σήμερα όσοι ανατρέχουν στη φιλοσοφία του Καντ για να αναζητήσουν εκεί τη συγκροτημένη δυνατότητα να σκεφτούν την πολιτική στην κλίμακα του πλανήτη, ξεπερνώντας τους περιορισμούς των τοπικισμών: η σκέψη του Καντ τείνει ήδη στο καθολικό και στο παγκόσμιο. Αυτό είναι το μάθημα που προκύπτει από τα μεγάλα και γνωστά έργα του φιλοσόφου.
Υπάρχουν όμως και μικρότερα έργα, που είναι λιγότερο γνωστά, όπως για παράδειγμα τα τρία κείμενα του φιλοσόφου για τις ανθρώπινες φυλές. Το πρώτο, σε χρονολογική σειρά, είναι το Δοκίμιο για τις διαφορετικές ανθρώπινες φυλές (1775). Το δεύτερο είναι Ο ορισμός της έννοιας της ανθρώπινης φυλής (1785). Το τρίτο αφορά τη Χρήση των τελολογικών αρχών στη φιλοσοφία (1788). Στα δοκίμια αυτά, που πρέπει να συμπληρωθούν με τη γνωστή Ανθρωπολογία από πραγματιστική σκοπιά (1798), καθώς και με τα Μαθήματα Ανθρωπολογίας που δίδαξε ο φιλόσοφος, επικέντρωσε την προσοχή του σε ένα σημαντικό βιβλίο, Οι ανθρώπινες φυλές σύμφωνα με τον Καντ, ο Raphael Lagier. H δικαιολογημένη έκπληξη του τελευταίου δεν μπορεί παρά να μεταδοθεί στον αναγνώστη του, δεδομένου ότι η εικόνα που προκύπτει για τη σκέψη του μεγάλου γερμανού φιλοσόφου δεν είναι ακριβώς αυτή στην οποία έχουμε συνηθίσει.
Οπως είναι γνωστό, ο άνθρωπος στον Καντ μπορεί να γίνει ο ύστατος σκοπός της δημιουργίας μόνο στο μέτρο που είναι ικανός να ορίσει ελεύθερα σκοπούς για τον εαυτό του. Στην προοπτική αυτή, ο Καντ αναζητεί τι είναι αυτό, στην ίδια τη φύση, που «επιτρέπει στον άνθρωπο να αναπτύξει την ικανότητά του να θέτει γενικούς σκοπούς και να χρησιμοποιεί τη φύση ως μέσο με τρόπο που να ταιριάζει στους ελεύθερους σκοπούς του εν γένει». H απάντηση του φιλοσόφου είναι γνωστή: η διαδικασία, ένστικτη κατά κάποιον τρόπο στη φύση, που επιτρέπει την ανάπτυξη της εν λόγω ικανότητας είναι η καλλιέργεια ή κουλτούρα (Bildung). H τελευταία ωστόσο εμπεριέχει δύο βαθμούς. Ο πρώτος προσδιορίζει ένα είδος ικανότητας τεχνικής με την ευρεία σημασία του όρου. Πρόκειται για την καλλιέργεια της δεξιότητας. Αυτός ο βαθμός καλλιέργειας ωστόσο δεν αρκεί για να «προοδεύσει η βούληση στον καθορισμό και στην επιλογή των σκοπών της». Είναι όμως απαραίτητος στο μέτρο που προετοιμάζει τον δεύτερο βαθμό, ο οποίος προσδιορίζεται ως καλλιέργεια της πειθαρχίας. Τούτη ‘δώ είναι καθοριστική, μια και έχει στόχο να αποσπάσει τον άνθρωπο από τις ζωώδεις επιθυμίες που τον απομακρύνουν από τον ανώτερο προορισμό του: «H πειθαρχία σκοπεύει στην απελευθέρωση της βούλησης από τον δεσποτισμό των επιθυμιών, ο οποίος, προσδένοντάς μας σε ορισμένα πράγματα της φύσης, μας καθιστά ανίκανους να διαλέξουμε οι ίδιοι».
Στη βάση λοιπόν οι επιθυμίες και οι ορμές που μπορούν να καλλιεργηθούν ως δεξιότητες. Στη συνέχεια, αλλά υψηλότερα, η απελευθερωμένη βούληση ως καλλιεργημένη πειθαρχία. Αυτή η τελευταία είναι που μου επιτρέπει να επιλέξω ελεύθερα τους σκοπούς που θέτω και να γίνω έτσι ο σκοπός της δημιουργίας. Αν η προηγούμενη διαβαθμισμένη ικανότητα στην καλλιέργεια αφορά τον άνθρωπο γενικά, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι ισχύει και στην περίπτωση των φυλών που υπάρχουν στη Γη; H αναμενόμενη απάντηση από τον αναγνώστη του εισηγητή της κριτικής φιλοσοφίας θα έπρεπε να προκύψει αυτομάτως θετική. Αν μάλιστα θυμηθούμε τη διάσημη απάντηση του Καντ στην ερώτηση Τι είναι διαφωτισμός, την ίδια περίοδο (1784), και κάνουμε λόγο για την ενηλικίωση του ανθρώπου και για το σύνθημα των Φώτων που επιτάσσει στον άνθρωπο το κουράγιο να σκεφτεί ο ίδιος χρησιμοποιώντας το μυαλό του, τότε μοιάζει σχεδόν ανόητο να αναρωτηθούμε για την απάντηση του Καντ. Στο σημείο αυτό, παραδόξως, τα οικεία κείμενα του φιλοσόφου επιφυλάσσουν εκπλήξεις που δικαίως, όπως θα το διαπιστώσουμε την επόμενη φορά, μπορούν να χαρακτηριστούν μεγάλες.
O κ. Γεράσιμος Βώκος είναι καθηγητής Φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
