Πριν από λίγες ημέρες, σε στενό κύκλο συγγενών και φίλων, κηδεύτηκε στην Πάτρα ο Αύγουστος Μπαγιόνας (1931-2005). Ο συνάδελφος και φίλος, απόφοιτος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών (1953), έκανε ειδικές σπουδές φιλοσοφίας στη Σορβόνη και μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου όπου έλαβε και το διδακτορικό δίπλωμα με τη διατριβή: H ιδέα της νομοθεσίας στους πρώιμους πλατωνικούς διαλόγους (1966). H πανεπιστημιακή του σταδιοδρομία αρχίζει το 1972 (εκλέγεται έκτακτος και το 1975 τακτικός καθηγητής της Ιστορίας της Φιλοσοφίας) στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης για να κλείσει, με ενδιάμεσους σταθμούς στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, το 1998 στο Πανεπιστήμιο Πατρών. Μετείχε σε πολλά ελληνικά και διεθνή συνέδρια και δημοσίευσε δεκάδες μικρών μελετημάτων και αρκετά αυτοτελή βιβλία.


Ως προς την ιδιοσυστασία του ως πανεπιστημιακού διανοουμένου, στον καιρό και στον τόπο του, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη το κοινωνικό και ιδεολογικό περίγραμμα της εγχώριας μαρξιστικής σκέψης. Δηλαδή το γεγονός ότι η θεωρητική εργασία των ελλήνων μαρξιστών και ειδικότερα η φιλοσοφική τους συγγραφική δραστηριότητα δεν υπήρξαν ευκαταφρόνητες, κάποτε μάλιστα κατόρθωσαν να υπερβούν τα τοπικά τους όρια και να προσφέρουν ερεθίσματα παγκόσμιας εμβέλειας, χωρίς βέβαια να παραβλέψουν τα προβλήματα που έθετε η ελληνική κοινωνία και η πλούσια πολιτιστική της παράδοση. Στη μεταπολεμική περίοδο ως τη Μεταπολίτευση επιβάλλονται τρεις γενιές μαρξιστών που στην πλειονότητά τους σταδιοδρόμησαν σε ελληνικά ή ξένα πανεπιστήμια (πριν ή μετά την ένταξή τους στο κομμουνιστικό κίνημα): η πρώτη επαναδιατυπώνει τις φιλοσοφικές της αντιλήψεις ή ελέγχει την τελική τους μορφή στο έδαφος της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας· η δεύτερη αποδεσμεύεται οριστικά από το πεδίο των προπολεμικών ψυχολογικών της διερευνήσεων και επιχειρεί να παρέμβει στην κοινωνική και πολιτιστική επικαιρότητα· η τρίτη προβαίνει σε συστηματικές αναλύσεις θεμάτων φιλοσοφίας της φύσης, του κράτους και της ιστορίας. Συχνά είναι ευδιάκριτες οι οφειλές και η επίγνωση της συνέχειας, ιδίως σε ορισμένες θεωρητικές προκείμενες της εργασίας τους, μολονότι διαφαίνονται ευχερώς και τα πειστήρια της ασυνέχειας, τόσο στην επιλογή των θεμάτων όσο και στην ιδιαίτερη μεθοδολογική σκευή με την οποία τα προσπελάζουν. H τρίτη μεταπολεμική γενιά των μαρξιστών, που κινούνται στους κόλπους της κομμουνιστικής Αριστεράς, πραγματεύεται επίσης επιμέρους προβλήματα, αποφεύγει τις πανοραμικές συνθέσεις και βασανίζει την πρωτοτυπία της στην ανάδειξη των γνωρισμάτων του μερικού, χωρίς ωστόσο να αποσιωπά τη συνάφειά του με τη σύνθετη πορεία της φύσης και της ιστορίας.


Οι κυριότερες ενότητες των συγγραφικών ενδιαφερόντων του Μπαγιόνα είναι οι εξής:


α) H αρχαία ελληνική σκέψη. Από την περίοδο της προετοιμασίας της διδακτορικής του διατριβής ως τις αρχές της δεκαετίας του ’70 ο ερευνητικός του φακός είχε στραφεί στην κοινωνική και πολιτική σκέψη της αρχαίας, από την αρχαία Σοφιστική και τον Πλάτωνα ως τον Αριστοτέλη και τους Κυνικούς. Στον καθορισμό της ανάδρασης κειμένων και ιστορικής εποχής ο Μπαγιόνας βαθμιαία συνυπολογίζει τις πρόσφατες, τότε, επιδόσεις της γαλλικής «σχολής» μελέτης του αρχαίου κόσμου.


β) H νεότερη ευρωπαϊκή σκέψη. Από την ογκώδη σύνθεση: H ιστορικότητα της συνείδησης στη φιλοσοφία του γαλλικού Διαφωτισμού (Θεσσαλονίκη 1974) ως τις μικρότερες εργασίες του ο Μπαγιόνας επιμένει στην αναλυτική παρουσίαση, με την πρωτογενή γνώση των κειμένων, της συμβολής των διαφωτιστών (και των προδρόμων τους, με την κυριαρχική θέση του Spinoza) στη διατύπωση «γενετικών εξηγήσεων» για την κατανόηση των «νοητικών και ηθικών αντιλήψεων» και της εγγενούς συνταύτισης «πραγματικής και λογικής αναγκαιότητας».


γ) Ο γερμανικός ιδεαλισμός. H γερμανική ιδεαλιστική φιλοσοφία δεν αντιμετωπίζεται από τον Μπαγιόνα ως αυταξία, αλλά ως προς τον ρόλο της στην ανάδυση της σκέψης του Μαρξ.


δ) Ο Marx και ο μαρξισμός. Ως προς τον Marx ο Μπαγιόνας δίδει ιδιαίτερη προσοχή στον «πρώιμο» με επίκεντρο τις σχέσεις διαλεκτικής και πολιτικής. Ως προς τον μαρξισμό ο Μπαγιόνας προέταξε τον Lukαcs στη συνηγορία του «ορθού λόγου» και την υπερνίκηση των επιμέρους «καταστροφών» που αυτός είχε υποστεί.


ε) H νεοελληνική φιλοσοφική σκέψη. Με διάφορες ευκαιρίες συνεδρίων ή επετείων ο Μπαγιόνας ασχολήθηκε με τη σκέψη του Δημήτρη Γληνού, του Χαράλαμπου Θεοδωρίδη, του Γιάννη Ιμβριώτη και του E. Π. Παπανούτσου.


στ) H παρέμβαση στα καθ’ ημάς δρώμενα. Κάποτε ο Μπαγιόνας εγκατέλειπε την πανεπιστημιακή έδρα για να μετάσχει, με οξύ μάλιστα τρόπο, στους δημόσιους κύκλους διαλόγου χωρίς να συνυπολογίζει την «πολιτική ορθότητα» των διατυπώσεών του σε σχέση με τους πολιτικούς φορείς που ανέχθηκαν τη διάδοση των κρινομένων ιδεολογικών θέσεων.


ζ) H φιλοσοφία της Ιστορίας. Μελετώντας ο Μπαγιόνας αυτές τις ενότητες της ιστορίας των φιλοσοφικών ιδεών συχνά είχε την ευκαιρία να προβαίνει σε συστηματικότερες θεωρήσεις, με επίκεντρο την επιστημολογία των κοινωνικών/ιστορικών επιστημών και ιδίως τη θεωρία της Ιστορίας.


η) H σύνθεση εγχειριδίων. Ο Μπαγιόνας για τις ανάγκες της πανεπιστημιακής διδασκαλίας συνέθεσε, με άκρα επιμέλεια για τη συνοχή των μερών και την αβίαστη εκτύλιξη των προβλημάτων, σειρά διδακτικών εγχειριδίων.


Ο κ. Παναγιώτης Νούτσος είναι καθηγητής της Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.