Ο Νίκος Βαλσαμάκης γεννιέται στην Αθήνα το 1924 και σπουδάζει στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου. Φοιτητής ακόμη, το 1951, σχεδιάζει το πρώτο του έργο, την περίφημη πλέον πολυκατοικία στην οδό Σεμιτέλου απέναντι σχεδόν από το Μέγαρο Μουσικής. Σήμερα, μετά μισόν αιώνα, ο Βαλσαμάκης συνεχίζει να εργάζεται και να παράγει με την ίδια αποτελεσματικότητα.
Αυτό που κάνει εντύπωση είναι ότι τα παραπάνω αποτελούν πλήρες βιογραφικό σημείωμα του έλληνα αρχιτέκτονα. Αν εξαιρέσουμε κάποιες δημόσιες αναγνωρίσεις, όπως για παράδειγμα την απονομή το 1999 του Αριστείου Γραμμάτων της Ακαδημίας Αθηνών, καθώς επίσης κάποιες σποραδικές εκθέσεις στο εξωτερικό από το 1984 και μετά, δεν είναι πολλά τα γεγονότα που έχουν διαταράξει μια ζωή αφιερωμένη στην υλοποίηση της αρχιτεκτονικής. Και φυσικά ο Βαλσαμάκης δεν πέρασε ποτέ τις πόρτες μιας σχολής ως «καθηγητής» – αν το επέλεξε ο ίδιος ή όχι, δεν έχει εδώ σημασία.
Και όμως, γύρω από τον Νίκο Βαλσαμάκη συνεχίζεται με όλο και μεγαλύτερη ένταση η οικοδόμηση μιας αγιογραφικής μυθολογίας που ξεκίνησε, με πολύ αργούς ρυθμούς, από τις αρχές της δεκαετίας του 1980. Αρθρα, μονογραφίες και δημοσιεύσεις κάθε είδους επιδιώκουν να συμβάλουν στην αποδοχή της προσωπικότητάς του ως αδιαμφισβήτητου σημείου αναφοράς. H αξία του ήταν βέβαια γνωστή από πολύ νωρίς, αλλά τα τελευταία χρόνια ο Βαλσαμάκης έχει αρχίσει να καταλαμβάνει τη θέση του πατριάρχη της ελληνικής αρχιτεκτονικής ή αλλιώς του δασκάλου το έργο του οποίου είναι καθολικά αποδεκτό. Ο,τι δηλαδή σήμαινε για τη συλλογική συνείδηση (των αρχιτεκτόνων) ο Πικιώνης ως λίγα χρόνια πριν, ή σε κάπως μικρότερο βαθμό ο Αρης Κωνσταντινίδης, σημαίνει πλέον ο Βαλσαμάκης και η δουλειά του. H μετάβαση αυτή είναι εξαιρετικά σημαντική, από τη μεσοπολεμικής μνήμης αναζήτηση του «διελληνικού πνεύματος» και τον αισθαντικό τοπικισμό του Πικιώνη, σε ένα ιδίωμα και μια φιλοσοφία που βρίσκεται στους αντίποδες. Σε ένα ιδίωμα που αποτελεί πλέον τη «νέα παράδοση» της έντεχνης ελληνικής αρχιτεκτονικής.
Πώς ο Βαλσαμάκης κατέλαβε αυτή τη θέση; Ο αθηναίος αρχιτέκτονας είναι ο πιο ενθουσιώδης και πειστικός, αλλά ταυτόχρονα και ταλαντούχος, εκπρόσωπος του «εκμοντερνισμού» της μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα. Ιδεατοί δάσκαλοι είναι ο Le Corbusier, o Mies και o Wright και φιλοδοξία του η με κάθε θυσία υπέρβαση της εσωστρέφειας της ντόπιας αρχιτεκτονικής του 1950. Λατρεύει τον αφαιρετικό κλασικισμό των μοντέρνων και τον μεταγράφει, έστω και με εμπειρικά μέσα, στα εντυπωσιακά σπίτια των αρχών της δεκαετίας του 1960: τα έργα αυτά αποτελούν ό,τι πιο γλωσσικά σύγχρονο και τεχνικά άψογο έχει να παρουσιάσει η ελληνική αρχιτεκτονική (παρά το στοιχειώδες επίπεδο, τότε και όχι μόνο, της κατασκευαστικής τεχνολογίας στην Ελλάδα). Αυτά τα κτίρια «μοιάζουν με ξένα», στοιχειοθετούν σχεδόν μια πλασματική εικόνα σε σχέση με την τοπική πραγματικότητα: αποτελούν εν τούτοις (η σειρά των ξενοδοχείων «Αμαλία», για παράδειγμα) μερικά από τα λαμπρότερα παραδείγματα αυτού που οριοθετείται πλέον ως η ελληνική πρωτοπορία της δεκαετίας του 1960.
Στη συνέχεια ο Βαλσαμάκης αρχίζει να εναλλάσσει την πάλλευκη διεθνιστική ορθοδοξία του «international style» με ιδιώματα πιο ευαίσθητα στον διάλογο με την κουλτούρα του τόπου και την αστική εικονογραφία που μερικοί, λανθασμένα, θα τα ερμηνεύσουν ως «μεταμοντέρνα» (για παράδειγμα το κτίριο της Τράπεζας Πίστεως στην οδό Σταδίου). Γεγονός παραμένει ότι ο Βαλσαμάκης, με εκπληκτική σταθερότητα, μοναδική ικανότητα επεξεργασίας των ερεθισμάτων αλλά και με ολύμπια πολιτισμική ψυχραιμία, θα αγωνιστεί από την αρχή κατά του επαρχιωτισμού και υπέρ μιας νεωτερικής αρχιτεκτονικής γλώσσας της οποίας το άψογο εκφραστικό δεδομένο μετατρέπεται σε αχρονικό κανόνα.
Αύριο Δευτέρα, 10 Οκτωβρίου, στις 19.00, ο κ. Νίκος Βαλσαμάκης θα δώσει διάλεξη στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του προγράμματος Megaron Plus. Είσοδος ελεύθερη, με δελτίο προτεραιότητας, από το Μέγαρο. Τηλ. 210 7282.333.
Ο κ. Αντρέας Γιακουμακάτος είναι επίκουρος καθηγητής Ιστορίας και Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
