Θα ήταν σαδισμός αν επέμενα, καταμεσής του καλοκαιριού και ενώ οι περισσότεροι αρμόδιοι και μη απολαμβάνουν τη θάλασσα και τον ήλιο, να ασχοληθώ με ζητήματα της Ανώτατης Εκπαίδευσης, όπως είχα κατά νου. Ολοταχώς… ανέκρουσα πρύμναν και αναζήτησα ανάλογο θέμα από την… ανώδυνη αλλά και πάντα γόνιμη ελληνική αρχαιότητα. Ενα μάλιστα πρόσφατο ταξίδι μου στη γη των Φαραώ μού έδωσε την ιδέα να αναφερθώ στο πρώτο ελληνικό κρατικό ερευνητικό ίδρυμα, σ’ αυτό δηλαδή που έστησε στην Αλεξάνδρεια κατά τους ελληνιστικούς χρόνους η δυναστεία των Πτολεμαίων.
H Αλεξάνδρεια, ένα από τα σημαντικότερα πνευματικά κέντρα της αρχαιότητας, ιδρύθηκε, ως γνωστόν, το 323 π.X. από τον Αλέξανδρο. Αμέσως μετά το θάνατο του τελευταίου οι Διάδοχοί του επιδόθηκαν σε σκληρό ανταγωνισμό επιδιώκοντας να καταστήσουν τα βασίλειά τους ηγετικές δυνάμεις τόσο σε στρατιωτικό-οικονομικό όσο και σε πολιτιστικό-πνευματικό επίπεδο.
Είναι χαρακτηριστικό ότι στην Αλεξάνδρεια το Μουσείο και η Βιβλιοθήκη, δύο δηλαδή ιδρύματα που μαζί μπορούν να χαρακτηριστούν ως ένα ερευνητικό αλλά και εκπαιδευτικό κέντρο, με άλλα λόγια ένα πανεπιστήμιο, είχαν κτιστεί στο χώρο των ανακτόρων. Επομένως, με άλλα λόγια, από τον ίδιο χώρο εκπορεύονταν η διοικητική, στρατιωτική και οικονομική πολιτική του κράτους αλλά συγχρόνως και η νέα γνώση. Οι αρχαίοι συγγραφείς δεν είναι σύμφωνοι για το ποιος ακριβώς από τους πρώτους Πτολεμαίους έστησε τα δύο παραπάνω ιδρύματα. Αλλοι κάνουν λόγο για τον ίδιο τον ιδρυτή της δυναστείας, τον Πτολεμαίο A’, γιο του Λάγου, αποκαλούμενο και Σωτήρα (315-284 π.X.) και άλλοι για τον διάδοχό του Πτολεμαίο B’, γνωστό και ως Φιλάδελφο (284-246 π.X). Ολοι τους ωστόσο συμφωνούν ότι σημαντικό ρόλο στην ίδρυση του Μουσείου και της Βιβλιοθήκης έπαιξε ο Δημήτριος ο Φαληρεύς, ένας Αθηναίος φιλόσοφος, οπαδός της αριστοτελικής σκέψης, και πολιτικός. Γι’ αυτό και στην είσοδο της σύγχρονης Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, που πριν από μερικά χρόνια ιδρύθηκε με πρωτοβουλία της UNESCO και μάλιστα περίπου στη θέση της παλιάς, έχει στηθεί το άγαλμα του ανδρός αυτού. Ο Δημήτριος ο Φαληρεύς, μετά την εκδίωξή του από την Αθήνα, ξέρουμε ότι κατέφυγε στην αυλή του Πτολεμαίου Σωτήρα, του οποίου και έγινε σύμβουλος. Ωστόσο η βασιλική αυτή εύνοια εξανεμίστηκε μόλις στο θρόνο της Αιγύπτου ανέβηκε ο Πτολεμαίος ο Φιλάδελφος, ο οποίος και τον εξόρισε. Επομένως την ίδρυση και τα πρώτα βήματα του σημαντικότερου πανεπιστημονικού κέντρου της ελληνικής αρχαιότητας θα πρέπει να την αποδώσουμε στον Πτολεμαίο A’, ενώ στο διάδοχό του την περαιτέρω ανάπτυξη και οργάνωσή του.
Το Μουσείο – καμιά σχέση δεν έχει με τα σημερινά μουσεία αλλά επρόκειτο για χώρο όπου θεραπεύονταν οι Μούσες, οι προστάτιδες των επιστημών – διέθετε ιδιωτικά ενδιαιτήματα, μεγάλη τραπεζαρία, εκτεταμένους κήπους με σκιερά δένδρα και εξέδρες, βιβλιοθήκες, πλούσιους βοτανικούς και ζωολογικούς κήπους και ποικίλα εργαστήρια, ακόμη και ανατομεία. Μεγάλοι γιατροί που χρησιμοποιούσαν πτώματα θανατοποινιτών έκαναν αλματώδη βήματα στην ανατομία και τη χειρουργική με τη βοήθεια βέβαια της τεχνικής της ταρίχευσης που είχε μια μακρά παράδοση στη φαραωνική Αίγυπτο. Στη Βιβλιοθήκη συγκεντρώθηκαν βιβλία στα οποία είχε καταγραφεί όχι μόνο η ελληνική γνώση της εποχής αλλά και η παγκόσμια. Ο χρήστης της Βιβλιοθήκης μπορούσε να συμβουλευτεί εκτός από το πλήθος των ελληνικών βιβλίων και αιγυπτιακά, ινδικά – ανάμεσά τους και βουδιστικά -, περσικά, βαβυλωνιακά, ασσυριακά, φοινικικά, εβραϊκά κ.ά. συγγράμματα, κάποια μάλιστα από αυτά μεταφρασμένα και στα ελληνικά. Οι Πτολεμαίοι διέθεταν τεράστια ποσά για να εμπλουτίσουν τη Βιβλιοθήκη, μη διστάζοντας να χρησιμοποιούν ακόμη και ανορθόδοξα μέσα. Και εκτός από το διαρκή εμπλουτισμό της και τη συνακόλουθη αναζήτηση νέων χώρων για τη στέγασή της – ίδρυσαν και θυγατρικές βιβλιοθήκες – φρόντιζαν φυσικά και για το αναγκαίο προσωπικό της.
Στο Μουσείο και στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας κατέφευγαν τα φωτεινότερα πνεύματα κάθε εποχής. Οι Πτολεμαίοι τους παρείχαν όλα τα μέσα και τις ανέσεις για την απρόσκοπτη ενασχόληση με την επιστήμη και την έρευνα. Πλούσια χρηματοδότηση ερευνητικών προγραμμάτων, καλά εξοπλισμένα εργαστήρια, δωρεάν σίτιση και διαμονή, υψηλές αποδοχές, φορολογικές απαλλαγές, ενίοτε και ασυλία. Απέβλεπαν όχι μόνον στην πολυμάθεια αλλά και στη συνεχή ανανέωση των επιστημονικών μεθόδων.
Επίμετρο. H συμβολή των Πτολεμαίων στην καλλιέργεια και διάδοση του ελληνικού πολιτισμού είναι γνωστή. Ο ρόλος τους στην αποθησαύριση της ως τις μέρες τους παγκόσμιας γνώσης και στην προώθηση της έρευνας σ’ όλους τους επιστημονικούς τομείς των καιρών τους. Ασπαζόμενοι αριστοτελικές αντιλήψεις πίστευαν ότι το μέλλον του βασιλείου τους εξαρτάται από την παραγωγή νέας γνώσης, κάτι που προϋποθέτει τη γνώση των κατακτήσεων και των επιτευγμάτων του παρελθόντος. Οι ίδιοι διέθεταν αξιοσημείωτη πνευματική καλλιέργεια και αρκετά μέλη της δυναστείας τους, συμπεριλαμβανομένου και του ιδρυτή της, υπήρξαν δόκιμοι συγγραφείς. Για την οικογένειά τους δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα. Καταγόταν από τη Δυτική Μακεδονία και μάλιστα από την περιοχή της Εορδαίας. Ως αναγνώριση της ανεκτίμητης προσφοράς τους στο χώρο των γραμμάτων και των επιστημών θα ήταν νομίζω καλή ιδέα αν το νεοϊδρυμένο αλλά… αβάπτιστο ακόμη πανεπιστήμιο της Δυτικής Μακεδονίας ονομαζόταν Πτολεμαίον ή Πτολεμαϊκόν.
Ο κ. Μιχάλης A. Τιβέριος είναι καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
