Ο Πολωνικός Οργανισμός Τουρισμού μόλις εγκαινίασε τη νέα του διαφημιστική καμπάνια. Βασίζεται στην εικόνα του «Πολωνού υδραυλικού». Ενας νέος άνδρας, ψηλός, ξανθός, ωραίος, κοιτάζει τον φακό χαμογελαστός. Φορά μπλε φόρμα εργασίας και κρατά στο ένα του χέρι τα εργαλεία του υδραυλικού. Πίσω του διακρίνονται τοπία της Πολωνίας, ενώ η συνοδευτική φράση έχει ως εξής: «Ζω στην Πολωνία. Ελάτε όλοι» (και όλες προφανώς).


Σύμφωνα με τους εμπνευστές αυτής της διαφημιστικής καμπάνιας, οι Πολωνοί αποφάσισαν να αξιοποιήσουν με χιούμορ – και ίσως με μια δόση ειρωνείας και πικρίας – τη στερεοτυπική εικόνα για τους ίδιους αλλά και ευρύτερα για τους ανατολικοευρωπαίους, όπως αυτή αποκρυσταλλώθηκε και διακινήθηκε κατά το διάστημα πριν από τη διεξαγωγή του δημοψηφίσματος για την ευρωπαϊκή συνταγματική συνθήκη στη Γαλλία. Μια στερεοτυπική εικόνα που ενεργοποίησε για άλλη μια φορά τον φόβο απέναντι στη φθηνή εργασία των ανατολικοευρωπαίων (αν και σύμφωνα με τα, επίσημα τουλάχιστον, στατιστικά στοιχεία της Πολωνίας, μόνον 150 Πολωνοί υδραυλικοί έχουν μεταναστεύσει στη Γαλλία).


Παρά το γεγονός ότι η αρνητική ψήφος των Γάλλων πολιτών δεν περιορίζεται με κανέναν τρόπο στη συγκεκριμένη εικόνα του «Πολωνού υδραυλικού» ούτε και ερμηνεύεται αποκλειστικά με βάση αυτό το θέμα, οι αντιλήψεις πολλών δυτικοευρωπαίων αλλά και πολλών πολιτών παλαιότερων μελών της Ευρωπαϊκής Ενωσης (συμπεριλαμβανομένων σε πολλές περιπτώσεις και των Ελλήνων) για τους ανατολικοευρωπαίους δεν είναι άνευ σημασίας για το πολιτικό μέλλον της Ευρώπης.


Διαπιστώνει κανείς ότι συναντώνται και διασταυρώνονται στο συγκεκριμένο πεδίο δύο φαινόμενα. Το πρώτο φαινόμενο αφορά σε μια μακρά διαδικασία δόμησης της ευρωπαϊκής ιστορίας και της ευρωπαϊκής ταυτότητας γύρω από έναν άξονα που περιστρέφεται κυρίως γύρω από τη βορειοδυτική Ευρώπη. «Ευρώπη» σημαίνει κυρίως «βορειοδυτική Ευρώπη», «ευρωπαϊκή ιστορία» σημαίνει κυρίως την ιστορία της «δυτικής Ευρώπης», ενώ οι υπόλοιποι συνωθούνται στην αίθουσα αναμονής του ευρωπαϊκού παρελθόντος ή επιδιώκουν με κάθε τρόπο να λάβουν προβιβάσιμο βαθμό στις εξετάσεις της ευρωπαϊκότητας. Επειδή δε οι λέξεις «Ανατολή» ή «ανατολικός» επισύρουν πλείστες αρνητικές συνδηλώσεις, μια σειρά σχήματα και αφηγήματα ιστορίας συγκροτήθηκαν σταδιακά σε συνάφεια και διαλογική σχέση με το κυρίαρχο. «Κεντρική Ευρώπη», «κεντροδυτική Ευρώπη», «μεταξύ Δύσης και Ανατολής» είναι ορισμένες από τις γεωπολιτικές ταυτότητες που αναδύθηκαν κατά τους δύο προηγούμενους αιώνες προκειμένου να αποποιηθούν πολλές κοινωνίες καθώς και πολιτικές ή διανοητικές ελίτ τον απαξιωτικό χαρακτηρισμό της Ανατολής. Παρά τις φιλότιμες προσπάθειες όμως, τα σχήματα αυτά δεν στέφθηκαν πάντα από επιτυχία, ενώ αντιθέτως πολλά στερεότυπα παραμένουν ισχυρά μέχρι σήμερα.


Το δεύτερο φαινόμενο αφορά στην εμπειρία του ψυχρού πολέμου και της περιόδου μετά την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού. Το λεγόμενο «σιδηρούν παραπέτασμα» πέτυχε σε μεγάλο βαθμό τον στόχο του. Σ’ έναν κόσμο διπολισμού, απομόνωσε τις χώρες και τις κοινωνίες του σοβιετικού μπλοκ από τον ευρύτερο ευρωπαϊκό ορίζοντα της μεταπολεμικής περιόδου. H Ευρώπη της Κοινής Αγοράς, η Ευρώπη του δυτικού κόσμου γνώρισε διεργασίες και εξελίξεις πολύ διαφορετικές από αυτές που βίωσαν οι «ανατολικοί». Αυτή η διαφορά μεγάλωσε τις αποστάσεις, οι οποίες όμως ενισχύθηκαν κατά τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια εξαιτίας ενός βασικού παράγοντα: της ανέχειας και της κοινωνικο-οικονομικής ανισότητας μεταξύ «δυτικών» και «ανατολικών». Δυστυχώς, είτε το ομολογούμε είτε όχι, ο «Πολωνός υδραυλικός» δεν ανακλά απλώς τις ανησυχίες μας για την τύχη του κοινωνικού κράτους και την απορρύθμιση της εργασίας στον ευρωπαϊκό χώρο. Κατ’ αναλογίαν με το «προσεχώς Βουλγάρες» ή το «δεν θα γίνεις Ελληνας ποτέ, Αλβανέ», που κυριάρχησαν στον ελληνικό χώρο, συνδέεται μ’ έναν υπόγειο κοινωνικό ρατσισμό απέναντι στις νέες εθνο-κοινωνικές συλλογικότητες του μεταψυχροπολεμικού ευρωπαϊκού χώρου που γίνονται αποδεκτές όσο προσφέρουν παντός είδους υπηρεσίες και διευκολύνσεις χωρίς σοβαρό κόστος ή ανταλλάγματα. Αυτός ο υπόγειος ρατσισμός παρεμβαίνει ήδη σε ορισμένες πολιτικές εκτιμήσεις. Γιατί, για παράδειγμα, υπερτονίζεται η σύμπλευση ορισμένων ανατολικοευρωπαϊκών χωρών με τις ΗΠΑ όταν οι πολιτικές ηγεσίες παλαιών και κραταιών μελών της Ευρωπαϊκής Ενωσης συνωθούνται στην αυλή του προέδρου Μπους; Είναι αναμφίβολο ότι το γαλλικό «όχι» στην ευρωπαϊκή συνταγματική συνθήκη ανέδειξε πολλά και σοβαρά ζητήματα. Ανέδειξε όμως και τον «Πολωνό υδραυλικό», αυτόν τον «επικίνδυνο λαθρεπιβάτη» του ευρωπαϊκού ταξιδιού. Στον μεταψυχροπολεμικό κόσμο της παγκοσμιοποίησης, οι ζώνες της ευρωπαϊκότητας αναδιαμορφώνονται μέσα από νέα εθνο-κοινωνικά στερεότυπα. Παλιές εθνικές αντιπαραθέσεις, δυτικοκεντρικές ιεραρχήσεις και νέες κοινωνικές και ταξικές ανισότητες αλληλο-τροφοδοτούνται στα ρευστά και μεταβαλλόμενα σύνορα της Ευρώπης και του κόσμου.


Η κυρία Εφη Γαζή είναι λέκτωρ της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.