«Ποτέ ξανά φασισμός» ή το τέλος των «-ισμών»;
Στον διαδικτυακό κόμβο της Ντόιτσε Βέλε νέοι από διάφορες ευρωπαϊκές χώρες εκθέτουν τις απόψεις τους με την ευκαιρία της 60ής επετείου από το τέλος του B’ Παγκοσμίου Πολέμου. H 20χρονη Νούρια Γκριγκοριάντις από το Βερολίνο επισημαίνει ότι για την ίδια η 8η Μαΐου 1945 είναι η ημέρα «της απελευθέρωσης της Γερμανίας από τον Χίτλερ». Λέει ότι η γενιά της δεν αισθάνεται «υπεύθυνη για τον ναζισμό, όπως συνέβαινε με την προηγούμενη γενιά». Οταν ερωτάται για τη σημερινή Γερμανία, απαντά ότι μεγάλωσε στη γενιά «μετά το Τείχος», μέσα σε κλισέ για τους Ossis (Ανατολικογερμανούς) και τους Wessies (Δυτικογερμανούς) αλλά και μέσα στην έκρηξη της ostalgie, της νοσταλγίας για την εποχή πριν από την πτώση του Τείχους η οποία κατέλαβε πολλούς πρώην Ανατολικούς τη δεκαετία του 1990 και η οποία ανέδειξε πολλά νοήματα και πολλά αιτήματα. Στον ίδιο κόμβο, η 19χρονη Ανια Οτζενιακ από τη Βαρσοβία λέει ότι η 8η Μαΐου σηματοδοτεί «το τέλος του ολοκληρωτισμού» αλλά μόνο για ένα κομμάτι του κόσμου. Οι Πολωνοί, επισημαίνει, «έζησαν με το κομμουνιστικό καθεστώς για πολύ καιρό και απέκτησαν την ελευθερία τους όταν έγιναν οι πρώτες κοινοβουλευτικές εκλογές».
Οι επιπτώσεις της αντικατάστασης
Οι απόψεις των δύο νέων γυναικών απηχούν σε μεγάλο βαθμό τους μετασχηματισμούς αλλά και τους κλυδωνισμούς της σύγχρονης ιστορικής κουλτούρας. H μεταπολεμική ευρωπαϊκή ταυτότητα σφραγίστηκε από τη μνήμη του αντιφασιστικού αγώνα και αναδείχθηκε μέσα από τον λόγο της αντίστασης. Κατά τα τελευταία 15 χρόνια όμως παρατηρείται μια βαθμιαία μετατόπιση από το «αντιφασιστικό αφήγημα» στο «αφήγημα των δύο ολοκληρωτισμών». Σύμφωνα με αυτό το σκεπτικό, η σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία δεν προσδιορίζεται από την άνοδο και την πτώση του φασιστικού ολοκληρωτισμού αλλά και από την αντίστοιχη άνοδο και πτώση του κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού. Οι δύο ολοκληρωτισμοί, όχι μόνο ο ένας, καθόρισαν τον ευρωπαϊκό 20ό αιώνα και επομένως το 1945 δεν μπορεί να λειτουργεί αυτοτελώς αλλά σε συνάρτηση με το 1989.
Ποιες μπορεί να είναι οι επιπτώσεις της αντικατάστασης του «αντιφασιστικού αφηγήματος» από το «αφήγημα των δύο ολοκληρωτισμών»; Σε ένα πρόσφατο άρθρο του με τίτλο «Οι δύο ολοκληρωτισμοί» στο London Review of Books, ο γνωστός πολιτικός φιλόσοφος και κριτικός Σλαβόι Ζίζεκ διατυπώνει σοβαρές επιφυλάξεις γι’ αυτή τη νέα ανάγνωση του ευρωπαϊκού 20ού αιώνα. Αν αποδεχθούμε τη θεωρία των δύο ολοκληρωτισμών, ισχυρίζεται, δεν κινδυνεύουμε απλώς να σχετικοποιήσουμε τον ναζισμό ως ένα πολιτικό πρόγραμμα αντίδρασης στον κομμουνισμό. Ενδέχεται να αντιπαραθέσουμε συνολικά τις έννοιες του πολιτικού και ταξικού ανταγωνισμού προς τις έννοιες του φυλετικού ανταγωνισμού και να αναγνώσουμε δύο ιστορικά φαινόμενα έξω από το πλαίσιο των διαμετρικά αντίθετων αφετηριακών τους προταγμάτων. Αυτή η επισήμανση είναι ιδιαίτερα σημαντική για την κατανόηση τόσο της ιστορίας του ευρωπαϊκού 20ού αιώνα όσο και της σύγχρονης πολιτικής κουλτούρας.
Οι μνημονικοί τόποι
H βιαστική επίκληση των δύο ολοκληρωτισμών και οι συνακόλουθες απόπειρες ανάδειξής τους σε «μνημονικό τόπο» στη θέση του αντιφασιστικού αγώνα δεν αποτελούν απλώς μια συγκυριακή αντίδραση. Αποτυπώνουν μια ευρύτερη ιδεολογική και πολιτική τάση συνάρθρωσης και από κοινού ενεργοποίησης αντιφασιστικών και αντικομμουνιστικών ανακλαστικών. Προάγονται όμως η κριτική ιστορική σκέψη αλλά και οι πολιτικές της ευρωπαϊκής ενοποίησης από τη μνημονική συνύπαρξη κρεματορίων και γκουλάγκ; Αυτή η απόπειρα συνάρθρωσης προκαλεί εύλογες ανησυχίες και προβληματισμό. Αφενός, αγνοεί ή συσκοτίζει τις κεντρικές ποιοτικές διαφορές μεταξύ δύο πολιτικών προγραμμάτων και δεν επιτρέπει τη βαθύτερη κατανόηση όχι μόνο του ναζισμού αλλά και του ίδιου του υπαρκτού σοσιαλισμού στην τραγικότητα και τη βιαιότητα πολλών εκδοχών του. Αφετέρου, πρόκειται για μια προσέγγιση η οποία συμπαρασύρει και εγκλωβίζει υπόρρητα στο σύμπαν του σταλινισμού μια μακρά σειρά χειραφετητικών πολιτικών λόγων και κοινωνικών οραμάτων που δεν συμπορεύθηκαν μαζί του ούτε και καλλιέργησαν προγραμματικά και εξ ορισμού το έδαφος για την ανάδειξή του. Αποτέλεσαν όμως – και για πολλούς ανθρώπους εξακολουθούν να αποτελούν – σημαντικό στοιχείο της ευρωπαϊκής πολιτικής σκέψης και συλλογικής δράσης.
Οι απόψεις νέων ανθρώπων όπως η Νούρια Γκριγκοριάντις και η Ανια Οτζενιακ στον διαδικτυακό κόμβο της Ντόιτσε Βέλε μάς δείχνουν ότι διάγουμε μια περίοδο επαναξιολόγησης της εμπειρίας του ευρωπαϊκού 20ού αιώνα η οποία θα αναδείξει τους μνημονικούς τόπους των επερχόμενων γενεών. Είναι αναμφίβολο ότι αυτοί οι μνημονικοί τόποι θα σχηματιστούν και θα αποκρυσταλλωθούν μέσα από μια επίπονη διαδικασία που θα συμπεριλάβει τόσο την 8η Μαΐου 1945 όσο και τις τραγικές πραγματικότητες του υπαρκτού σοσιαλισμού αλλά και τη ζωή «μετά το Τείχος», συμπεριλαμβανομένου του φαινομένου της ostalgie. Σε αυτή τη μακρά διαδικασία, αξίζει να σκεφτούμε αν είμαστε διατεθειμένοι να αντικαταστήσουμε το σύνθημα «ποτέ ξανά φασισμός», τις μνήμες της αντίστασης και την εμβληματική θέση του Ολοκαυτώματος στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια ιστορία με τις σχηματικές θεωρίες των δύο, τριών ή περισσότερων ολοκληρωτισμών.
H κυρία Εφη Γαζή είναι λέκτωρ της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
