Πολέμιος κάθε ολοκληρωτισμού
Ο Max Weber έκανε τη χρήσιμη διάκριση ανάμεσα σε δύο διαφορετικές μορφές ηθικής στάσης: εκείνης που βασίζεται σε μια εδραιωμένη πίστη σε ορισμένες αρχές και εκείνης που παράλληλα λαμβάνει υπόψη της τις συνέπειες μιας ηθικής επιλογής. Τη χρονιά αυτή κλείνουν 100 χρόνια από τη γέννηση δύο μεγάλων στοχαστών που ήταν κάποτε φίλοι και συμφοιτητές, του Jean-Paul Sartre και του Raymond Aron. H ζωή και το έργο του καθενός από τους δύο εμπνέονται αντίστοιχα από τις δύο αυτές ηθικές στάσεις.
H ηθική της προσήλωσης σε μια αρχή λέει, κατά το γνωστό ρητό, «ας θριαμβεύσει η δικαιοσύνη και ας καταστραφεί ο κόσμος». Ο σκεπτικισμός του Aron τον κάνει να σκέπτεται σε όλη της την έκταση και σε όλες της τις συνέπειες το νόημα της φρασούλας «… και ας καταστραφεί ο κόσμος». Αντίθετα, τον Sartre ενδιαφέρει μόνο η καθαρότητα της ηθικής του στάσης.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Sartre ήταν αυτός που ενέπνευσε τουλάχιστον δύο γενιές διανοουμένων, όχι μόνο στη Γαλλία, αλλά και σε όλον τον κόσμο, προβάλλοντας το μοντέλο του στρατευμένου συγγραφέα. Σήμερα όμως δικαιώθηκε η στάση του Aron, όχι τόσο γιατί αποδείχθηκε ορθή η κρίση του για τους ολοκληρωτισμούς, αλλά διότι η διευρυνόμενη ανοιχτή κοινωνία στον κόσμο, σε συνδυασμό με τους κινδύνους που πάντα ελλοχεύουν, απαιτεί τη σώφρονα στάση και την υπευθυνότητα πριν απ’ όλα.
Οι δύο συμφοιτητές στην Ecole Normale ακολούθησαν ριζικά αντίθετα πρότυπα ζωής. Παρορμητικός και επαναστατικός ο Sartre, αντικομφορμιστής στην προσωπική του ζωή, πάντα γενναιόψυχος και ακέραιος στις επιλογές του, δεν απέφυγε τις πλάνες, ιδίως όσον αφορά τα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Από την άλλη μεριά, ο Aron ακολούθησε μια σταδιοδρομία πανεπιστημιακού καθηγητή και αρθρογράφου σε εφημερίδες και περιοδικά, έχοντας εξασφαλίσει μια κανονική οικογενειακή ζωή.
Τα θεωρητικά έργα του Aron εκτείνονται στην κοινωνιολογία, στην πολιτική επιστήμη, στη φιλοσοφία της ιστορίας και στις διεθνείς σχέσεις. Ουδέποτε επεδίωξε, όμως, να γίνει ένας «γκουρού» της πολιτικής και διανοητικής ζωής, όπως έγινε ο Sartre. Αναδείχθηκε κορυφαίος κοινωνιολόγος και πολιτειολόγος στη Γαλλία, αλλά και διεθνώς. Παρέμεινε πάντα, όμως, μια ηθική μορφή, πριν από όλα – ακριβώς όπως ο Sartre, αλλά με εντελώς διαφορετική κατεύθυνση.
Ο Aron ήταν πολέμιος κάθε μορφής ολοκληρωτισμού, όντας βαθύτατα φιλελεύθερος. Ωστόσο η αγάπη που έχει για την ελευθερία δεν έχει καμία σχέση με τη μεταφυσική ιδέα της που απαντάται στον Sartre ως ελευθερία της συνείδησης. Συνδέεται με την ιδέα της υπευθυνότητας που τον συνοδεύει σε όλη του τη ζωή. Το αντίθετο συνέβη με τον Σαρτρ. Και αυτός ασχολείται με την ευθύνη, αλλά πρόκειται για μια «οντολογική ευθύνη» του υποκειμένου που δρα «δι’ εαυτόν» («pour soi») και σχετίζεται με την ανάγκη στράτευσης και υπαρξιακής ταύτισης με κάποιον σκοπό. Στον Αρόν η ιδέα της ευθύνης κατεβαίνει από το μεταφυσικό άτι του Σαρτρ και βαδίζει πεζή. Είναι η ευθύνη της σωφροσύνης και της πρόνοιας που επιβάλλει η καθημερινότητα στον άνθρωπο που διατηρεί το ήθος του και τη λογική του. Επιλέγεται το μη χείρον, όταν το Αριστο δεν είναι πραγματοποιήσιμο, όπως συμβαίνει πάντα στην πολιτική. Γι’ αυτό και γράφει στα απομνημονεύματά του ότι προσπάθησε να επιβάλει στην ποίηση της επανάστασης την πρόζα της πραγματικότητας.
Αυτή η στάση του Aron οδήγησε πολλούς στην εσφαλμένη ιδέα ότι ήταν υπερβολικά ρεαλιστής, ότι δεν είχε επαρκώς κριτική στάση απέναντι στην κοινωνία και στην εξουσία, πράγμα που τον τοποθετούσε στο στρατόπεδο του κομφορμισμού και του συντηρητισμού, σε αντίθεση με τον Sartre που, παρά τα σφάλματά του, οι προθέσεις και οι σκέψεις του ήταν στη σωστή κατεύθυνση. Ετσι επικράτησε στα παριζιάνικα σαλόνια η χιλιοειπωμένη «ατάκα» ότι είναι προτιμότερο να σφάλλει κανείς στο πλευρό του Sartre παρά να έχει δίκιο όντας με τη μεριά του Aron. H ανάγκη όμως του Aron να παρατηρήσει ψύχραιμα και ορθά την πραγματικότητα συνδέεται με τον σεβασμό που είχε για την αλήθεια. Αντίθετα, ο Sartre είχε μια αλλόκοτη αντίληψη ως προς την αντικειμενική αλήθεια. Ετσι, το 1952, όταν ήταν συνοδοιπόρος των κομμουνιστών, είχε πει ότι έπρεπε να αποκρύπτεται η αλήθεια για τα σοβιετικά στρατόπεδα πολιτικών κρατουμένων για να μην αποθαρρύνεται η γαλλική εργατική τάξη. H στράτευση οδηγούσε άφευκτα στην αποδοχή μιας «άλλης» πραγματικότητας από την εμπειρική, που είναι ιδεολογική και πριμοδοτεί την ουτοπία. Ο Aron όχι μόνο απομυθοποίησε αυτήν την πραγματικότητα, αλλά στιγμάτισε ηθικά και τη στάση που την πριμοδοτούσε. Πάνω από όλα, έδειξε με το έργο και τη ζωή του ότι, ακόμη και αν ήταν δυνατόν να έχει κανείς – όπως νομίζει ο Sartre μαζί με τον Hegel – μια συνολοποιημένη ιδέα της κατεύθυνσης της ιστορίας, δεν μπορεί και δεν πρέπει ο άνθρωπος να γίνει στρατιώτης της. Είναι καιρός για την πολιτισμένη ανθρωπότητα να ενστερνισθεί αυτή την αλήθεια που αποτελεί το μεγάλο ηθικό δίδαγμα του Aron.
«Πριν από πενήντα χρόνια, αστειευόμενοι, είχαμε δεσμευτεί ο ένας απέναντι στον άλλον. Αν ο ένας πέθαινε, αυτός που θα επιζούσε θα έγραφε τη νεκρολογία του στο τεύχος των αποφοίτων της Ecole Normale. H δέσμευση δεν ισχύει πια – έχει περάσει πολύς καιρός από τη στενή φοιτητική σχέση και τη χειραψία στο «Ενα καράβι για το Βιετνάμ» -, μένει όμως κάτι από αυτήν. Αφήνω σε άλλους το άχαρο αλλά απαραίτητο καθήκον να υμνήσουν ένα έργο του οποίου ο πλούτος, η ποικιλία και το εύρος προκαλούν σύγχυση στους συγχρόνους, να αποδώσουν έναν άξιο φόρο τιμής σε έναν άνθρωπο του οποίου κανείς ποτέ δεν υποπτεύθηκε τη γενναιοδωρία και την ανιδιοτέλεια, παρ’ ότι αγωνίστηκε πολλές φορές σε αμφίβολες μάχες…».
Ρεϊμόν Αρόν στο «L’Express», 19 Απριλίου 1980
Ο κ. Δημήτρης Δημητράκος είναι καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
