Το βιβλίο του Τοκβίλ H δημοκρατία στην Αμερική οφείλει τη μεγάλη του φήμη, ανάμεσα σε άλλες αρετές, στη θεωρητική του ευστοχία. Δημοσιευμένο στα μέσα του 19ου αιώνα, το έργο αυτό προβλέπει, με εντυπωσιακή ακρίβεια, πολλές από τις όψεις της κοινωνίας στην οποία ζούμε σήμερα. H εντυπωσιακότερη ίσως από τις προβλέψεις αυτές οφείλεται στην πεποίθηση του συγγραφέα ότι στις Ηνωμένες Πολιτείες οργανώνεται μια μορφή ζωής η οποία προορίζεται να απλωθεί στο σύνολο του πλανήτη, ούτως ώστε η Ευρώπη μπορεί ήδη να δει το μέλλον της, κοιτώντας αυτό που συμβαίνει πέρα από τον Ατλαντικό. H πεποίθηση του Τοκβίλ, παράγωγο συστηματικής σκέψης, στηρίζεται σε βάσεις που δεν θα ήταν κακό να προκαλέσουν την περιέργεια και το ενδιαφέρον του σημερινού αναγνώστη.
Ο γάλλος συγγραφέας παρατηρεί ότι στις Ηνωμένες Πολιτείες συγκροτείται μια πρωτοφανής οργάνωση -κάτι σαν νέο καθεστώς- του πάθους και της επιθυμίας των ανθρώπων, κρυφό ελατήριο της οποίας είναι η μόνιμη απουσία ικανοποίησης και η σκιά της: η κούρσα για την ικανοποίηση. H τελευταία παίρνει συγκεκριμένες μορφές και εντοπίζεται στην απόκτηση όλο και περισσότερων «υλικών αγαθών», τα οποία σχηματίζουν, μακριά στον ορίζοντα, τον αντικατοπτρισμό της γενικευμένης ευμάρειας. Στην Ευρώπη, επισημαίνει ο Τοκβίλ, τα πράγματα δεν φαίνονται ακόμη τόσο καθαρά, το πάθος δηλαδή για γενικευμένη ευμάρεια δεν είναι τόσο σαφές, λόγω των ανυπέρβλητων εμποδίων που εγείρουν οι κοινωνικές διακρίσεις. Πράγματι, οι αριστοκράτες και οι πλούσιοι απολαμβάνουν την ευμάρεια, θεωρώντας ότι είναι προορισμένη για αυτούς. Οι φτωχοί, αντίθετα, τη βλέπουν ως μακρινό στόχο, που μόλις τολμούν να φανταστούν. Ετσι η επιθυμία τους συγκεντρώνεται είτε σε στόχους που μπορούν να επιτευχθούν εύκολα είτε μετατίθεται στο άπειρο, στην προσμονή της ουράνιας ευτυχίας, την οποία ελπίζουν ως ανταμοιβή για τα βάσανα και τις στερήσεις που είναι η μοίρα τους σε τούτη δω τη ζωή.
Στην Αμερική, αντίθετα, η άρνηση των ιεραρχικών διακρίσεων εναρμονίζεται με την άμιλλα και τον αγώνα ταχύτητας για την επιτυχία, τροφοδοτώντας υπερβολικά την επιθυμία για κτήση, σε βαθμό που το πάθος αυτό κινδυνεύει να καταπνίξει όλα τα άλλα. H αμείωτη ένταση της επιθυμίας για κτήση χρωματίζεται, στα μάτια του Τοκβίλ, με ένα είδος λανθάνουσας μελαγχολίας, η οποία εξηγείται από τον «έντιμο υλισμό» των Αμερικανών. Οι τελευταίοι, πράγματι, έχουν στραμμένο τον νου τους περισσότερο στα αγαθά που δεν έχουν ακόμη κατακτήσει και στον βραχύ χρόνο που έχουν στη διάθεσή τους για να το πετύχουν, παρά στην απόλαυση των αγαθών που ήδη κατέχουν – αν η έκφραση αυτή έχει κάποιο νόημα σε συνθήκες διαρκούς αγώνα για την κατάκτηση της ευμάρειας και της ευτυχίας.
H μελαγχολική αυτή ανησυχία δεν είναι ανέξοδη. Τα αποτελέσματά της είναι ορατά στην περιοχή της πολιτικής. Στο σημείο αυτό οι παρατηρήσεις του Τοκβίλ προβάλλουν την τρομακτική τους όψη. H εξασφάλιση της ευμάρειας και ο αναγκαίος έλεγχος της μελαγχολίας οδηγούν τους Αμερικανούς να εναποθέσουν τη ζωή τους στη φροντίδα ενός ήπιου δεσποτισμού που επιτρέπει στον καθέναν την ψευδαίσθηση ότι βρίσκεται εγκατεστημένος στο κέντρο. «Βλέπω ένα αναρίθμητο πλήθος ανθρώπων όμοιων και ίσων, οι οποίοι στρέφονται χωρίς ανάπαυλα γύρω από τον εαυτό τους, για να εφοδιαστούν με μικρές και αγοραίες απολαύσεις με τις οποίες γεμίζουν την ψυχή τους. Ο καθένας από αυτούς, περιορισμένος στον εαυτό του, είναι σαν ξένος για τη μοίρα όλων των άλλων: το ανθρώπινο γένος για αυτόν αποτελείται από τα παιδιά του και τους στενούς του φίλους».
H αμοιβαία απομόνωση μεταφράζεται από τον Τοκβίλ σε ένα είδος παράλυσης της βούλησης και βαθιάς απάθειας ενός εύπλαστου πια υλικού, στο οποίο μπορεί να ασκηθεί, με όλες τις σημασίες του όρου, η εξουσία. «Πάνω από αυτό υψώνεται μια τεράστια και κηδεμονική εξουσία, η οποία αναλαμβάνει μόνη της να εξασφαλίσει τις απολαύσεις των ανθρώπων και να διασφαλίσει το πεπρωμένο τους. H εξουσία αυτή είναι απόλυτη, επιμερισμένη, κανονισμένη, προνοητική και ήπια. Θα έμοιαζε με την πατρική ισχύ αν, όπως εκείνη, είχε ως αντικείμενο να προετοιμάσει τους ανθρώπους για την ενηλικίωση. Αλλά το μόνο που επιδιώκει, αντίθετα, είναι να τους καθηλώσει αμετάκλητα στην παιδική ηλικία: της αρέσει ότι οι πολίτες απολαμβάνουν, υπό τον όρο ότι το μόνο που θα σκέφτονται είναι η απόλαυσή τους. Εργάζεται ευχαρίστως για την ευτυχία τους, αλλά θέλει να είναι αυτή ο μοναδικός δημιουργός της και ο μοναδικός της κριτής. Φροντίζει για την ασφάλειά τους, προβλέπει και εξασφαλίζει τις ανάγκες τους, διευκολύνει τις απολαύσεις τους, καθοδηγεί τις δεξιότητές τους, κανονίζει τη διαδοχή τους, διαιρεί την κληρονομιά τους. Γιατί όμως δεν μπορεί να ξεριζώσει εντελώς την ταραχή της σκέψης και τον πόνο που είναι η ζωή;».
Ο κ. Γεράσιμος Βώκος είναι καθηγητής Φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
